Η νοηματοδότηση ασθενειών και επιδημιών στον καπιταλισμό
Αλέξανδρος Γανδής
Το καπιταλιστικό σύστημα μέσα από την τεράστια οικονομική, τεχνολογική και επιστημονική του ανάπτυξη ισχυριζόταν πως έβαλε τέλος στις πανδημίες που ξεκλήριζαν το ανθρώπινο γένος το Μεσαίωνα. Ο τρόμος της πανούκλας, της χολέρας, της ελονοσίας και της σύφιλης, άνηκαν οριστικά στην ιστορία. Η Ισπανική Γρίπη και οι άλλες δύο επιδημίες γρίπης το 1957 και 1968 είχαν αντιμετωπιστεί ως η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Τι συνέβη, όμως, τα τελευταία χρόνια; Γιατί έχουν επανέλθει στην καθημερινότητα οι έννοιες «πανδημία – επιδημία»;
Τι είναι αρρώστια στον καπιταλισμό;
Δεν υπάρχει ουδέτερη, αταξική ιατρική επιστήμη. Όπως όλοι οι τομείς της καπιταλιστικής οργάνωσης της παραγωγής, εντάσσεται σε έναν αυστηρό καταμερισμό εργασίας όπου διαστρεβλώνονται οι στόχοι της. Αντί να υπάρχει στόχευση ικανοποίησης κοινωνικών αναγκών, σκοπεύει στο κέρδος και σε μια στρεβλή αυτοαναφορική επιστημονική «ανάπτυξη». Για να μπορέσει να ενσωματωθεί και ατομικά σε κάθε μέρος της ανθρώπινης κοινότητας, για να μπορέσει να αποδεχτεί ο ασθενής, οι γιατροί και οι ερευνητές τις κατευθύνσεις ως αναγκαστικές και πανανθρώπινες, χτίζεται ένα ιδεολογικό πλέγμα ορισμού της «ασθένειας – αρρώστιας» που χρήζει αντιμετώπισης.
Το πρώτο κομμάτι αυτής της αντίληψης είναι η συμπτωματολογία. Για κάθε ασθένεια οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε τα συμπτώματα της και όχι τα αίτια της. Έτσι λοιπόν, η αντιμετώπιση ενός στομαχόπονου μπορεί να καταστρέψει την καρδιά ή το συκώτι. Η ολιστική αντιμετώπιση ενός προβλήματος τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να μπαίνει στην κουβέντα αλλά προσκρούει σε μια στρατηγική διαφορά αντίληψης. Στην εφαρμοσμένη δυτική ιατρική δεν υπάρχει αίτιο θανάτου «γηρατειά». Η φυσική φθορά και θνητότητα δαιμονοποιείται και τεμαχίζεται. Ένας 90χρονος θα πεθάνει από καρδιά, σπλήνα, στομάχι, νεφρά ή κάτι άλλο αλλά ποτέ γιατί απλά έφτασε στο τέλος της διαδρομής. Ο τεμαχισμός της αντίληψης της ζωής μπορεί να βοήθησε μια αρχική μελέτη του σώματος και μια καταρχήν άρνηση συμβιβασμού με το θάνατο από δεκάδες ασθένειες που ταλαιπωρούσαν τον άνθρωπο αλλά η αναπαραγωγή αυτής της αντίληψης δημιουργεί τέρατα. Αναζητείται η συντήρηση σωματικών λειτουργιών και όχι η εύρυθμη και «ανθρώπινη» λειτουργικότητα ως «όλον».
Από την άλλη ο ορισμός της ασθένειας έχει κι αυτός ταξικά χαρακτηριστικά. Το σώμα από μόνο του όπως κάθε οργανισμός, έχει ανάπτυξη και πτώση κυτταρική. Βακτήρια και ξενιστές ζούνε πάνω μας και κάθε δευτερόλεπτο «ζούνε και πεθαίνουν» οργανισμοί και λειτουργίες. Η συμπτωματολογική προσέγγιση της ιατρικής προσπαθεί να αντιμετωπίσει μεμονωμένα προβλήματα που εμποδίζουν το «όλον» (δηλ τον άνθρωπο) να είναι λειτουργικός. Φαίνεται να είναι σωστή μια τέτοια αντίληψη. Όμως αυτό που δείχνει η εμπειρία είναι πως όταν φτάνεις να αντιμετωπίζεις τα συμπτώματα ενός προβλήματος τότε πολλές φορές είναι πολύ αργά. Αν αυτό είναι μια εγγενής αδυναμία της συμπτωματολογικής ιατρικής, τα καπιταλιστικά φίλτρα την κάνουν απάνθρωπη.
Αν ένας άνθρωπος έχει έλλειψη βιταμίνης C, η ιατρική το προσεγγίζει ως ασθένεια «σκορβούτο» με συμπτώματα αναιμίας, πυρετού, ανορεξίας κλπ και έχει αντίστοιχη αντιμετώπιση. Αντίστοιχα η πείνα ή ο λιμός είναι μια «αρρώστια» που προκαλείται από έλλειψη τροφής. Η χολέρα προκαλείται από κατανάλωση βρώμικου νερού όταν ανακατεύεται δηλ με κόπρανα και άλλες μολυσματικές ουσίες. Η σύφιλη προκαλείται από ερωτικές επαφές με περιορισμένη υγιεινή προστασία. Εργαζόμενοι πεθαίνουν με κατεστραμμένους πνεύμονες μέσα από την εργασία τους (ορυχεία, εργοστάσια κλπ) χωρίς επαρκή και υγιεινό εξαερισμό ή έχοντας έρθει επί δεκαετίες σε επαφή με μολυσματικά αέρια. Κατεστραμμένοι σπόνδυλοι, σπασίματα και μόνιμες αναπηρίες προέρχονται από κακές συνθήκες εργασίας και εργατικά «ατυχήματα». Το μοτίβο είναι ίδιο σε όλα αυτά τα παραδείγματα αλλά όπως δεν υπάρχουν «γηρατειά» έτσι δεν υπάρχει «φτώχεια» και κοινωνικός αποκλεισμός. Οπότε αν δεν υπάρχουν συνθήκες καλυτέρευσης, τότε η απάντηση είναι «καραντίνα – αποχή και ένα χαπάκι να είναι προσωρινά λειτουργικός».
Για τον καπιταλισμό η φτώχεια δεν είναι «ασθένεια» αλλά αναγκαστική συνθήκη. Όταν η κοινωνία «αποδέχεται» τις εκάστοτε οικονομικές συνθήκες, τότε δεν υπάρχουν «ασθένειες» αλλά «φυσικό περιβάλλον». Έτσι κανείς δεν μιλάει για την επιδημία χολέρας ή ελονοσίας που χτυπάει την αφρικανική ήπειρο εδώ και δεκαετίες γιατί «είναι φυσιολογικές συνθήκες». Όταν πνίγεται κόσμος σε πλημμύρες ή καίγεται σε πυρκαγιές δεν φταίει η εγκληματική δόμηση αλλά η «φωτιά και το νερό». Αντίστοιχα, όταν πέφτουν σπίτια σε σεισμό δεν φταίνε οι κατασκευαστικές εταιρίες αλλά τα «φυσικά φαινόμενα». Έτσι, σε μελέτη που έγινε, η ελληνική ύπαιθρος μαστίζονταν από ελονοσία, τυφοειδή πυρετό, αμοιβική δυσεντερία, πνευμονική φυματίωση, χοιράδωση, διαβήτη, ίκτερο και ηπατίτιδα, πνευμονία, μηνιγγίτιδα, διφθερίτιδα, μελιταίο πυρετό, οστρακιά, καταρράκτη και άλλες οφθαλμικές παθήσεις1. Θεωρούσε το τότε ελληνικό κράτος πως υπήρχε υγειονομικό πρόβλημα; Φυσικά και όχι! Αντίστοιχα ο πόλεμος και οι πολλαπλές απώλειες σε θανάτους και αναπηρίες δεν αντιμετωπίζεται ως «ασθένεια» που προκαλεί προβλήματα και χρειάζεται αντιμετώπιση. Για το AIDS και τη σύφιλη είναι εύκολη η προτροπή για «σεξουαλική αποχή» αλλά για τις εισβολές και τον πόλεμο δεν υπάρχει αυτό το «μέτρο». Ο πόλεμος για τον καπιταλισμό είναι αναγκαίος αλλά όχι το σεξ ή η κοινωνική επαφή.
Η επιστροφή των «πανδημιών» ;
Η «επιστημονική» συζήτηση για τον COVID – 19 όπως οργανώνεται από τα αστικά μίντια έχει ξεπεράσει τα όρια της γραφικότητας. Οι μάσκες αφαιρούνται ή γίνονται διπλές και τριπλές, η «πανδημία» τελειώνει με τα εμβόλια αλλά μπορεί και να μείνει για πάντα (!) ενώ τελευταία έχει εφευρεθεί ο νεολογισμός της «κούρασης» του κοινωνικού συνόλου, λες και αν ζούσαμε πχ στο 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο στο 2ο χρόνο θα «κουραζόμαστε» να πηγαίνουμε στα καταφύγια όταν θα βάραγε η σειρήνα και θα κάναμε «πάρτυ – βομβαρδισμών».
Προς το παρόν πχ στην ελληνική πραγματικότητα έχουμε τον τελευταίο χρόνο περίπου δώδεκα χιλιάδες νεκρούς σε σύνολο 3,7 εκατομμυρίων σε ολόκληρο τον πλανήτη αποδεχόμενοι τα ευρύτερα κριτήρια κατάταξης που εφαρμόζονται, δηλ κάποιος που πεθαίνει από καρδιά και φέρει κορονοϊό κατατάσσεται στα θύματα του COVID-19. Ακόμα και με αυτά τα κριτήρια ο Μ.Ο. των νεκρών είναι 79 χρονών και συνήθως με παράλληλο υποκείμενο νόσημα. Αλλά έτσι κι αλλιώς ο Μ.Ο. προσδόκιμης ζωής στην Ελλάδα είναι 79 χρόνια και τον τελευταίο χρόνο έχουμε αύξηση νεκρών κατά 4.000 σε σχέση με τον προηγούμενο. Αντίστοιχα στατιστικά υπάρχουν και σε άλλες χώρες την ώρα που η Ισπανική Γρίπη είχε 50.000.000 νεκρούς κυρίως σε ηλικίες 20-30 ετών χωρίς προηγούμενη επιβάρυνση της υγείας τους.
Μέσα σε αυτή την παράκρουση εμφανίζονται μισορατσιστικές και εθνικιστικές θεωρίες αντιμετώπισης όπως αυτή του “Zero – Covid”. Ασπάζονται την αντίληψη της ολοκληρωτικής κοινωνικής αποστασιοποίησης, του παγώματος των οικονομικών λειτουργιών και του σφραγίσματος των συνόρων μέχρι να μηδενιστούν οι φορείς. Τότε μόνο «ανοίγει» η κοινωνία και επιτρέπονται τα ταξίδια σε χώρες με «μηδενικούς» φορείς. Οι λογικές της Ευρώπης – Φρούριο επανέρχονται από την πίσω πόρτα. Ακόμα κι αν μπορούσε να σχεδιαστεί μια τέτοια κοινωνία στην Ελβετία, στη Δανία ή στην Αγγλία, πώς μπορεί να εφαρμοστεί η καραντίνα στις φαβέλες της Βραζιλίας ή στο Μουμπάι της Ινδίας; Γιατί την ώρα που η Ευρώπη μπαίνει στη λογική διαχείρισης της εποχής των εμβολιασμένων, το μακελειό διογκώνεται στις εργατογειτονιές της Λατινικής Αμερικής και της Άπω Ανατολής. Αυτές οι γειτονιές δεν χρειάζονται «πανδημίες» για να καταρρεύσουν. Αρκεί μια απλή γρίπη ή μια χολέρα από τα βρώμικα νερά. Η τάξη μας αποδίδει κάθε μέρα βαρύ φόρο αίματος στο βωμό του κεφαλαίου.
Το «Δόγμα του Σοκ» έχει μπλοκάρει την αριστερά
Ο καπιταλισμός δεν είναι πιο ανθρώπινος στον 21ο αιώνα. Οι στρατιωτικές και οι οικονομικές μηχανές του συστήματος δεν πήραν μπρος για να βοηθήσουν τους πολίτες. Αντίθετα εξαπλώνουν τον πανικό στις πληβείες τάξεις με σκοπό να τον «παγώσουν» και να τον κάνουν έτοιμο να δεχτεί κάθε αντιδραστικό μέτρο. Η κοινωνία μας έχει να βρεθεί δεκαετίες αντιμέτωπη με πολέμους, όπου αυτές οι εκστρατείες έπαιζαν αυτό το ρόλο κοινωνικής απορρύθμισης και εργαλείου υποταγής.
Για την παγκόσμια αριστερά η «πανδημία» αποτέλεσε ένα άλλοθι υποταγής αλλά στην ουσία αποτέλεσε μια αφορμή να βγουν στην επιφάνεια τα ρεφορμιστικά της εργαλεία. Το πρόβλημα δεν είναι η ανάγνωση του COVID-19 ως πανδημία ή ως «απλή» ασθένεια αλλά το τι κάνει σε αυτές τις περιπτώσεις! Όσο πιο καταστροφική ορίζει μια οργάνωση τον Κορονοϊό, τόσο μεγαλώνει το μέγεθος της απουσίας και υποταγής της!
Αν υπάρχει μια ασθένεια που μας στοιχίζει (πρακτικά ή δυνητικά) όσο ένας παγκόσμιος πόλεμος, τότε τα καθήκοντα δεν είναι να «μείνουμε σπίτι» αλλά να οργανώσουμε την πτώση του καθεστώτος που οργανώνει αυτό το σφαγείο. Στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους η Αριστερά δεν «έμεινε σπίτι της μέχρι να τελειώσει η μπόρα» αλλά οργάνωσε επαναστάσεις! Έτσι σε μια πανδημία θα έπρεπε να ανατρέψουμε χθες κιόλας τις κυβερνήσεις που σκοτώνουν εκατομμύρια ανθρώπους, να κρατικοποιήσουμε τις φαρμακοβιομηχανίες και να επιστρατεύσουμε τις πολεμικές δαπάνες για να βρεθεί το συντομότερο φάρμακο για την αρρώστια.
Η πλειοψηφία των οργανώσεων της αριστεράς – αναρχίας, δυστυχώς, βλέπουν τον εαυτό τους ως συμπληρωματικό μηχανισμό της καπιταλιστικής κοινωνίας, επομένως μπορούν να αποσυρθούν «προσωρινά» εξουσιοδοτώντας τα όργανα του κράτους (στρατός, αστυνομία, νοσοκομεία, επιστημονική κοινότητα κλπ) μέχρι να επιλυθεί το «πρόβλημα» οπότε θα επανέλθουν στην κανονικότητα.
Όμως αν θέλουν να ανήκουν στη διαδικασία ανατροπής του καπιταλισμού οφείλουν να δουν τον εαυτό τους σαν μοναδικό κομμάτι υποστήριξης των πληβείων τάξεων. Τα συνδικάτα, τα κόμματα, τα στέκια, οι ενώσεις μας, οφείλουν να είναι ο στρατός, η αστυνομία, το κοινοβούλιο της τάξης μας και ως τέτοια δεν «αποσύρονται» σε διαδικτυακά παράλληλα σύμπαντα.
Τέτοιες οργανώσεις λείπουν, εδώ και δεκαετίες και αυτές πρέπει να οικοδομήσουμε.
Σημειώσεις:
1 Grmek, Mirko D., Diseases in the Ancient Greek World, The Johns Hopkins University Press, 1983
