Εισβολή στη Σμύρνη το 1919: Η «Μεγάλη Ιδέα» παίρνει σάρκα και οστά

Το άρθρο αποτελεί το 1ο μέρος ενός αφιερώματος για τη «Μικρασιατική Εκστρατεία». Θα ακολουθήσουν σε επόμενα τεύχη άλλα για τη συμβολή της Ρώσικης Επανάστασης, το Αντιπολεμικό Κίνημα και το τέλος της εκστρατείας το 1922.

Εισβολή στη Σμύρνη το 1919: Η «Μεγάλη Ιδέα» παίρνει σάρκα και οστά

Στις 15 Μαΐου 1919 πάνω από 15.000 έλληνες στρατιώτες αποβιβάζονται στην Σμύρνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αναλαμβάνοντας τη διοίκηση της πόλης και των περιχώρων της. Η μεγάλη ευκαιρία να καταστεί η Ελλάδα αδιαμφισβήτητη ηγετική δύναμη στα Βαλκάνια και στο Αιγαίο ήταν μοναδική.
Ο ελληνικός στρατός πολεμούσε αδιάκοπά, αλλά νικηφόρα, για 7 χρόνια. Οι δύο Βαλκανικοί πόλεμοι είχαν φέρει πάνω από 10.000 νεκρούς φαντάρους και ο Α` Παγκόσμιος Πόλεμος άλλους 6.000 αλλά οι στρατιωτικές και διπλωματικές νίκες της ελληνικής πλευράς επέτρεπαν να διατηρείται ένα αξιόμαχο στράτευμα που έφτανε τους 200.000 ενόπλους. Το 1907 η Ελλάδα είχε έκταση 63.211 τ.χ. και 4.718.221 κατοίκους και το 1920 διεκδικούσε με την προέλαση στην Άγκυρα πάνω από 173.779 τ.χ. με 7.156.000 πληθυσμό ¹ . Η υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας ήταν κοντά και ο ελληνικός αστισμός έβλεπε να ανυψώνεται σε τεράστια δύναμη με διεθνείς βλέψεις. Παράλληλα, τα Στενά του Βοσπόρου έμπαιναν κάτω από διεθνή επιτροπή και η Οθωμανική Αυτοκρατορία γίνονταν μια χώρα καρικατούρα που της έμενε η Άγκυρα και μια παραευξείνια ζώνη. Όλα τα υπόλοιπα εδάφη της περνούσαν σε αγγλική, γαλλική και ιταλική επιρροή.
Αυτά πετάχτηκαν στα σκουπίδια το 1922 με την αιματηρή εκδίωξη των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων που οργάνωσε το Κεμαλικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα και που ανέτρεψε την κυβέρνηση των Οθωμανών συγκροτώντας το τουρκικό έθνος και κράτος.
Πως ξεκίνησε αυτή η «περιπέτεια»; Ήταν τόσο τυχοδιωκτική και θνησιγενής όσο προσπαθούν να μας πείσουν; Ήταν η Ελλάδα μια «εξαρτημένη» χώρα που υπηρετούσε μεγάλες δυνάμεις και «προδόθηκε» από αυτές; Υπήρχε διάσπαση και προδοσία του αστικού πολιτικού δυναμικού που εμπόδισε τις «εθνικές» φιλοδοξίες; Και ποιος ο ρόλος των πολιτικών διεργασιών που έφερνε η Ρώσικη Επανάσταση και το εργατικό – αντιπολεμικό κίνημα;

Το τέλος του Α` Παγκοσμίου Πολέμου κυοφορούσε την αστάθεια της επόμενης μέρας

Ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε για το μοίρασμα του πλανήτη στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Η εξάπλωση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και στην πιο απομακρυσμένη γωνιά της γης δημιούργησε συγκλονιστικές ανακατατάξεις. Παλιές μεγάλες δυνάμεις αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στα νέα καθήκοντα.
Η πτώση των Αυτοκρατοριών από τα τέλη του 19ου αιώνα δημιουργούσε ευκαιρίες για τις αναδυόμενες υπερδυνάμεις. Τα κουφάρια της Πορτογαλικής, Ισπανικής, Κινεζικής και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προσκαλούσαν τους νέους παίχτες να κληρονομήσουν τα εδάφη, πλούτη και επιρροή τους. Η Αγγλία – Γαλλία – Ιταλία αλλά και η Ιαπωνία – ΗΠΑ – Γερμανία έψαχναν τρόπους και συμμαχίες ώστε να βρεθούν στην κορυφή της πυραμίδας. Παρ` όλη τη συντριβή κάποιων χωρών, το μεταπολεμικό τοπίο δεν αρκούσε για τους υπόλοιπους. Νέες εκστρατείες, νέες σφαγές και πόλεμοι έπρεπε να καθαρίσουν ακόμα περισσότερο το περιβάλλον.
Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως μετά τη συντριβή των Κεντρικών Δυνάμεων, δημιουργείται ένα κενό που μπορούσαν ν` αναπτυχθούν οι νικήτριες δυνάμεις. Η διάλυση της Αυστροουγγρικής Μοναρχίας και η Συνθήκη των Βερσαλλιών άφηνε ορθάνοιχτες τις πύλες να ηγεμονεύσουν οι νικήτριες δυνάμεις. Μάλιστα μετά τη Ρώσικη Επανάσταση και τη διάλυση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, απουσίαζε ένας βασικός διεκδικητής της κληρονομιάς. Παρ` όλα αυτά μετά το 1918 ξεκινά ένας νέος αγώνας ηγεμονίας. Οι πρώην σύμμαχοι θα βρεθούν σύντομα αντίπαλοι γιατί οι νέες συνθήκες δεν έχουν εκκαθαρίσει το οικονομικό περιβάλλον.
Οι «ευκαιρίες» που έχουν δημιουργηθεί δεν φτάνουν να θρέψουν τα προσδοκώμενα κέρδη όλων των εμπλεκόμενων μερών. Οι «παλιές» δυνάμεις (Αγγλία – Γαλλία) θα βρουν πάλι μπροστά τους τις νέες και φιλόδοξες της Ιταλίας – Ιαπωνίας και των ΗΠΑ. Η ανάπτυξη που επικρατεί για μια δεκαετία είναι θνησιγενής και αυτό επιβεβαιώνεται με το Κραχ του 1929. Οι καπιταλιστές δεν χρειάζονται το χρηματιστήριο για να μυριστούν το «αίμα». Πριν από το 1929 φαινόταν πως κάθε προσπάθεια εξισορρόπησης δεν μπορούσε να δημιουργήσει συνθήκες ευημερίας. Όλες οι Συνθήκες, όλες οι στρατηγικές αποφάσεις με πρώτη και καλύτερη τη δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών, αργά ή γρήγορα κατέστησαν ανεφάρμοστες.
Η Μπολσεβίκικη Επανάσταση μπορεί να απέσυρε τη Ρωσική Αυτοκρατορία ως καπιταλιστικό ανταγωνιστή, δημιούργησε, όμως, ένα πρωτόγνωρο κοινωνικό και πολιτικό παράγοντα. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία έχουμε την εισβολή του μαζικού, λαϊκού παράγοντα στην κεντρική πολιτική και διπλωματική σκηνή. Η κατάρρευση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας δεν έφερε μόνο μια νέα εξωτερική πολιτική. Είτε μέσα από εργατικά κινήματα (Ισπανικός εμφύλιος) είτε μέσα από εθνικοαπελευθερωτικά (Κίνα, Ινδία, Αραβία, Μέση και Άπω Ανατολή κλπ), τα καπιταλιστικά κράτη αντιμετωπίζουν έναν νέο αστάθμητο παράγοντα. Όχι μέσα από «εθνικούς» στρατούς αλλά μέσα από την εσωτερική υπονόμευση των καθεστώτων τους. Η εμφάνιση των φασιστικών κινημάτων έρχεται σαν κομμάτι της αστικής απάντησης σε αυτόν τον παράγοντα.
Ο ελληνικός καπιταλισμός ερχόταν σε αυτό το πεδίο με πολλά παράσημα από τις μάχες που είχε δώσει το περασμένο διάστημα.

Μικρασιατική εκστρατεία: τυχοδιωκτισμός ή εθνική ολοκλήρωση;

Η απόφαση του ελληνικού αστισμού να εισβάλλει στη Μικρά Ασία ήταν μια απολύτως φυσιολογική κίνηση. Όλες οι νικήτριες δυνάμεις του Α` Παγκοσμίου Πολέμου αναζητούσαν κομμάτι της νέας πίτας. Η Ιταλία πετάχτηκε έξω από τη μοιρασιά της Μέσης Ανατολής. Η Ιαπωνία παράγινε επικίνδυνη μετά την εισβολή στην Κινεζική Μαντζουρία το 1931. Νέες χώρες και έθνη ξεπηδούσαν σε κάθε μεριά του πλανήτη. Άλλα μέσα από τα ιμπεριαλιστικά στρατεύματα των ΗΠΑ και της Γαλλίας και άλλα μέσα από εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που αναζητούσαν θέση στο Νέο Κόσμο.
Ο ελληνικός αστισμός μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα ελληνικού κράτους, μπορούσε να μετατρέπει τις ήττες του σε δημιουργική ανασυγκρότηση. Από την εισβολή του Ιμπραήμ φτιάχτηκε – μετά τη Μάχη του Ναυαρίνου – το Ελληνικό Κράτος και από την πτώχευση του 1893 και τον πόλεμο του 1897 οδηγηθήκαμε στον διπλασιασμό των ελληνικών εδαφών το 1913. Η ουδετερότητα, λοιπόν, που κρατούσε ο ελληνικός αστισμός στον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησε στη Βουλγαρική Κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας μετά το 1916. Το διακύβευμα να χαθούν όλα τα κέρδη του περασμένου αιώνα, οδήγησε την αστική τάξη σε μια πρωτοφανή πολιτική κρίση. Ο Βενιζέλος συγκροτεί «Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης» ² στη Θεσσαλονίκη κόντρα στην «Παλιά Ελλάδα» της Αθήνας. Με την υποστήριξη του αγγλικού στόλου ρίχνει τη νόμιμη και εκλεγμένη κυβέρνηση της «ήττας», αντικαθιστά τον γερμανόφιλο Βασιλιά Κωνσταντίνο με τον φιλικό στην Αγγλία Αλέξανδρο και το 1917 σχηματίζεται κυβέρνηση από τη Βουλή του 1915 που είχε διαλυθεί από τις τότε εκλογές ³ !
Η ένταξη της ελληνικής αστικής τάξης στο νικηφόρο στρατόπεδο της Αντάντ το 1918 δεν αντέστρεψε μόνο τις συνθήκες της πρόσκαιρης Βουλγαρικής Κατοχής. Πέρα από την επιστροφή της Ανατολικής Μακεδονίας, επιβεβαιώθηκε η ενσωμάτωση της Δυτικής Θράκης, των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου και της Κρήτης. Οι φιλοδοξίες δεν σταματάνε εκεί. Ο ελληνικός στρατός συμμετέχει στην εκστρατεία ενάντια στους Μπολσεβίκους στην Ουκρανία με δύο μεραρχίες οι οποίες αποχωρούν στις 28 Απριλίου 1919 μετά την ήττα των συμμαχικών δυνάμεων. Λιγότερο από ένα μήνα μετά ξεκινά η απόβαση στη Μικρά Ασία.
Το ποιος θα κληρονομούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ήταν το μεγάλο επίδικο της περιοχής μετά τον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι αφέλεια και απλοϊκότητα να προβάλλεται ως «τυχοδιωκτισμός» μόνο στο ελληνικό κεφάλαιο. Στην πράξη η «σταθερότητα» στην περιοχή κρίθηκε μετά από 20 χρόνια μετά το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Καμία «μεγάλη» δύναμη δεν μπόρεσε να κρατηθεί στην περιοχή. Η ιταλική επιρροή εκμηδενίστηκε πριν την ελληνική και οι αγγλικές – γαλλικές αποικίες ξηλώθηκαν τη δεκαετία `45-`55. Όμως και το κεμαλικό καθεστώς μετά τη νίκη του δεν μπόρεσε να κεφαλαιοποιήσει τη δύναμη του. Η Ελλάδα παραμένει ο εκλεκτός σύμμαχος στην περιοχή και ανταμείβεται το 1947 με τα Δωδεκάνησα.

Συνθήκη Σεβρών και εκλογική συντριβή Βενιζέλου: ένα ιστορικό παράδοξο (που επαναλαμβάνεται) με εξήγηση

Το μόνο που ΔΕΝ κρίθηκε στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 ήταν η στρατηγική του πολέμου στη Μικρά Ασία. Όποια κυβέρνηση και να εκλεγόταν θα συνέχιζε την εκστρατεία γιατί δεν μπορούσε να επιβιώσει η Συνθήκη των Σεβρών χωρίς την υποταγή – συνθηκολόγηση της τουρκικής πλευράς. Ο ίδιος ο Βενιζέλος διηγείται σε συνέντευξη το 1932 πως κοιμήθηκε ήρεμος μετά την ήττα. ⁴ Ήταν σίγουρος πως δεν διακυβεύεται «εθνική», αλλά πολιτική ήττα.
Η ήττα του Βενιζέλου ήταν συντριπτική. Ο ίδιος δεν κατάφερε καν να εκλεγεί βουλευτής. Μέχρι σήμερα διατηρείται η εικασία πως οι Φιλελεύθεροι νίκησαν σε ψήφους αλλά έχασαν σε έδρες λόγω του πλειοψηφικού συστήματος. Στην πράξη, όμως, οι ψήφοι απλά δεν μπορούν να μετρηθούν γιατί τότε ο κόσμος ψήφιζε με σφαιρίδιο κι όχι κάλπη και μπορούσε να ψηφίσει όλους ή και κανέναν μεμονωμένο υποψήφιο. Οι μόνοι Βενιζελικοί βουλευτές που βγήκαν στη Βουλή ήταν από τις περιοχές της Θράκης, Μικράς Ασίας και νησιών Αιγαίου που δεν είχαν καν ενσωματωθεί τυπικά στην ελληνική επικράτεια!
Ο Ελ. Βενιζέλος «μαυρίστηκε» μαζικά από το ελληνικό σώμα που έψαχνε να βρει έναν τρόπο να σταματήσει τη φρίκη των 9 χρόνων πολέμου. Οι χιλιάδες νεκροί και η εξαθλίωση δεν μπορούσαν να ισοφαριστούν από τη Μεγάλη Ιδέα! Δεν είναι πρωτοφανές ένας πολιτικός παρ` όλο που «νικά» να αποδοκιμάζεται από τη λαϊκή βάση. Ναι, είναι σπάνιο και «ειδικών» συνθηκών, αλλά όχι παράξενο. Λίγους μήνες νωρίτερα αντίστοιχη εκλογική συντριβή είχε δεχτεί και ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Κλεμανσώ, ενώ και ο άγγλος Λόυντ Τζωρτζ συνέχισε μέσα από τη μαζική υποστήριξη που του έδωσε το κυρίαρχο Συντηρητικό.

Η κομμουνιστική δράση και το εργατικό κίνημα

Το νεοσυσταθέν ΣΕΚΕ που φτιάχτηκε όπως και η ΓΣΕΕ στα τέλη του 1918 έπρεπε να περάσουν από τη μαζική κοινωνική δράση με γρήγορους ρυθμούς στην κομμουνιστική στρατηγική. Η βαθιά αντιπολεμική, αντικαπιταλιστική δράση του, είχε οδηγήσει τον Βενιζέλο να πει στη Βουλή το καλοκαίρι του 1920 πως απλώνει το χέρι φιλίας σε όλες τις δυνάμεις εκτός αυτών των αντικαθεστωτικών που διαταράσσουν την εθνική ενότητα.
Οι πρώτες εργατικές κινητοποιήσεις μετά τον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο γρήγορα μετατρέπονταν από συνδικαλιστικές σε πολιτικές οδηγώντας αγωνιστές σε διώξεις και φυλακές.
Η προκήρυξη του ΣΕΚΕ στις 10/9/1920 μετά τη Συνθήκη των Σεβρών είναι μνημείο ντεφαιτιστικής, αντιπολεμικής δράσης: «Η πατρίς των, για την οποίαν μας έστειλαν να πολεμήσουμε, δεν είναι παρά η γεωγραφική εκείνη έκτασις επί της οποίας απλώνεται η εκμετάλλευσίς των. Το μεγάλωμά της διά το οποίον πανηγυρίζουν, είναι η επέκτασις των ορίων της εκμεταλλεύσεώς των και της προσοδοφόρου τοποθετήσεως των κεφαλαίων των… Η ώρα του πολέμου έφθασεν! Ο εχθρός ευρίσκεται εντός των συνόρων και όχι πέραν αυτών!». ⁵
Εξήντα χιλιάδες νεκροί και αγνοούμενοι φαντάροι από ελληνική και τουρκική μεριά ήταν ένα μόνο από τα αποτελέσματα της «Μικρασιατικής Εκστρατείας». Εκατομμύρια λαού εκτοπίστηκαν και κακοποιήθηκαν ενώ χιλιάδες άμαχοι έπεσαν νεκροί. Δυστυχώς η Μπολσεβίκικη Επανάσταση και το Αντιπολεμικό Κίνημα στην Ελλάδα, δεν μπόρεσαν να το εμποδίσουν.

Αλέξανδρος Γανδής

1 Αυτά είναι τα κατοχυρωμένα δικαιώματά της σύμφωνα με τη Συνθήκη των Σεβρών το 1920 που αποδέχτηκαν η Αγγλία – Γαλλία και Οθωμανική Αυτοκρατορία.
2 Έχει μείνει στην ιστορία ως και «Κράτος της Θεσσαλονίκης»
3 Η διαδικασία «νεκρανάστασης» μιας ληγμένης σε θητεία Βουλής είναι ένα πρωτοφανές ιστορικό γεγονός και γι` αυτό ονομάστηκε «Βουλή των Λαζάρων»
4 «Τα μεσάνυχτα είχα αντιληφθή ότι η νίκη δεν είχε κλίνει με το μέρος των φιλελευθέρων. Είπα τότε εις τους φίλους μου: «Φίλτατοι, εχάσαμε. Καληνύχτα σας. Εγώ πάω να κοιμηθώ». Και - θα το πιστέψετε;- εκοιμήθηκα. Ήσυχα, ήρεμα, γλυκά, σαν να μην είχε συμβή τίποτε.» Αθηναϊκά Νέα 17/9/1932
5 «Επίσημα Κείμενα του ΚΚΕ», τόμος πρώτος, σελ. 104-110