Αριστερά και αντιπολεμικό κίνημα 1919 – 1922

Από τους Βαλκανικούς Πολέμους στην αντιμπολσεβίκικη επέμβαση στην Ουκρανία

Το εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα στον ελλαδικό χώρο χτίστηκε στην κυριολεξία μέσα στο ατσάλι και τη φωτιά του πολέμου. Ο ελληνικός καπιταλισμός από την αρχή του 20^ου αιώνα είχε βάλει μπρος την υλοποίηση της «Μεγάλης Ιδέας». Το ελληνικό κεφάλαιο δεν παρακολουθούσε αμήχανο την κατάρρευση των αυτοκρατοριών αλλά φιλοδοξούσε να αναβαθμιστεί το ίδιο σε μια νέα, σύγχρονη αυτοκρατορία των «Δύο Ηπείρων και Πέντε Θαλασσών».

Μέσα σε λίγα χρόνια, με τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους το Ελληνικό Κεφάλαιο αποχτά κεντρικό ρόλο στη Βαλκανική και φιλοδοξεί να παρουσιαστεί ως γνήσιος συνεχιστής της κληρονομιάς του «Μεγάλου Ασθενούς», της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ουδετερότητα που επέβαλε το φιλομοναρχικό στρατόπεδο κατά τη διάρκεια του 1^ου Παγκοσμίου Πολέμου διακινδύνευε να τινάξει στον αέρα όλες τις κατακτήσεις του προηγούμενου διαστήματος. Μέσα από το Βενιζελικό πραξικόπημα της Θεσσαλονίκης και τη «Βουλή των Λαζάρων», αποκαθίσταται στο τιμόνι το πολιτικό δυναμικό που συμπλέει με τις αρπακτικές φιλοδοξίες του ελληνικού κεφαλαίου. Μέσα από τη στήριξη της Αντάντ και εν συνεχεία στην επέμβαση στην Ουκρανία, όχι μόνο επανέρχεται η Θράκη στην ελληνική κυριαρχία μετά από τη σύντομη κατάληψή της από τη Βουλγαρία, αλλά ανοίγει διάπλατα η ιμπεριαλιστική επέμβαση στην Εγγύς Ανατολή.

Μέσα στη φωτιά του πολέμου ήταν πολύ δύσκολη η πολιτική δράση των σοσιαλιστών. Διάσπαρτες πολιτικές ομάδες αναζητούσαν πολιτικές επεξεργασίες που η συγκυρία δεν τις επέτρεπε. Η ενσωμάτωση των Νέων Χωρών (Ελληνικής Μακεδονίας, Δυτικής Θράκης, νησιά Ανατολικού Αιγαίου, Νότια Ήπειρος) έφερε νέα οικονομικά κέντρα με πολυεθνικό πληθυσμό. Ο ελληνικός καπιταλισμός δεν μπορούσε να περιμένει τον εξελληνισμό και την εθνική ενσωμάτωσή τους και προχωρούσε σε νέες εκστρατείες. Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα πιάστηκε ανώριμο και αδύναμο σε αυτές τις προκλήσεις.

Μια πλευρά του με κύριο εκφραστή τη Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη έδωσε βάση στην κοινωνική – συνδικαλιστική οργάνωση της εργατικής τάξης. Μέσα από την προσπάθεια να οργανώσει τις διαφορετικές εθνικές ομάδες εργαζόμενων, είχε διεθνιστική απεύθυνση και προσανατολισμό. Εκδίδοντας την πολύγλωσση εφημερίδα «Αβάντι» οδηγήθηκε σε αντιπολεμική ρητορική αλλά δεν μπορούσε να προχωρήσει σε συγκεκριμένα καθήκοντα.

Η άλλη πλευρά, οι συνεχιστές των σοσιαλιστικών ομίλων στην Παλαιά Ελλάδα, ενώ φιλοδοξούσαν να δημιουργήσουν πολιτικό κέντρο, ποτέ δεν μπόρεσαν να συνδεθούν σοβαρά με τον πολιτικό προβληματισμό που διαπερνούσε τη Β` Διεθνή. Η διαμάχη των υπερασπιστών του Α` Παγκοσμίου Πολέμου με τους αντιρρησίες της Διάσκεψης του Τσίμερβαλντ, ποτέ δεν μεταφέρθηκε στην ελληνική πολιτική πραγματικότητα.

Έτσι και οι δύο σοσιαλιστές βουλευτές που εκλέχτηκαν στις εκλογές του 1915 και άνηκαν στη Φεντερασιόν, ποτέ δεν συνδέθηκαν οργανικά με την πολιτική της. Υποχώρησαν στα εθνικιστικά κελεύσματα της εποχής και συντάχτηκαν με την πολιτική του ιμπεριαλιστικού πολέμου. Η Σοβιετική Επανάσταση το 1917 θα φέρει τεράστιες εξελίξεις και στο εργατικό σοσιαλιστικό κίνημα. Προφανώς υπήρξε ομόθυμη αντίδραση και αντίσταση στην επέμβαση στην Ουκρανία. Το συγκεκριμένο χτίσιμο αντιπολεμικού μετώπου που οργανώνει η δική σου αστική τάξη, αποτελεί άλλη τάξη μεγέθους.

Η ταχύρρυθμη μπολσεβικοποίηση του νεαρού σοσιαλιστικού κινήματος

Οι δύο επαναστάσεις στη Ρωσία το 1917 που φέρνουν τους Μπολσεβίκους στην εξουσία και την αποχώρηση της χώρας από την Αντάντ, φέρνουν κοσμογονικές ανακατατάξεις και στο εργατικό κίνημα. Παρ` όλο που συνεχίζεται ο αιματηρός 1^ος Παγκόσμιος Πόλεμος και με την ενεργή συμμετοχή των ελληνικών στρατευμάτων, ενεργοποιείται κάθε αριστερό, σοσιαλιστικό αντανακλαστικό.

Με εξαίρεση τον Πλ. Δρακούληⁱ όλες οι σοσιαλιστικές και εργατικές ομάδες προχωράνε στην ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας το 1918. Παρ` όλο που γίνεται μέσα στον πόλεμο, ο Βενιζέλος δίνει άδεια διεξαγωγής του, αντίστοιχη άδεια δίνει και για το ιδρυτικό συνέδριο της ΓΣΕΕ. Η αστική τάξη εκτιμά πως μέσα από την πολιτική «καρότου μαζί με μαστίγιο», δηλαδή από τη μία απαγορεύσεις – φυλακίσεις – τρομοκρατία και από την άλλη προσκλήσεις «φιλίας» και συμμετοχής στην κυβέρνηση, θα μπορέσουν να αμβλυνθούν οι ταξικές αιχμές και να δημιουργηθούν
«εργατικά κόμματα με αστική πολιτική».

Σε αυτό το σημείο τα αστικά επιτελεία απέτυχαν, σε πρώτο βαθμό. Το ΣΕΚΕ όχι μόνο απέρριψε κάθε φιλοπολεμική πολιτική εθνικής ενότητας αλλά καταδίκασε και τους δύο βουλευτές που παρέκκλιναν προς αυτές τις κατευθύνσεις. Η αίγλη του Μπολσεβικισμού ήταν τεράστια στο παγκόσμιο εργατικό κίνημα και όλοι όφειλαν να τοποθετηθούν. Έτσι έστω με δυσκολίες, έστω με οριακές πλειοψηφίες το νεαρό ΣΕΚΕ προσχωρούσε στην Γ Διεθνή. Μέσα σε λίγα χρόνια αποδεχόταν τους 21 Όρους και την Κομμουνιστικοποίησή του αλλά και προχωρούσε σε εμπρηστικές πολιτικές προσεγγίσεις. Θεωρούσε την επέμβαση στη Μικρά Ασία «ιμπεριαλιστική επέμβαση του ελληνικού κεφαλαίου»ⁱⁱ και αυτό του στοίχιζε δεκάδες συλλήψεις. Η ίδρυση των Παλαιών Πολεμιστών και υπεράσπιση των Μακεδόνων αποτελούν ταξικά παράσημα στην ιστορία του εργατικού κινήματος. Αυτό έγινε μέσα από την ανάδειξη της «αριστεράς» στην ηγεσία του ΣΕΚΕ αλλά η κατοχύρωση πρωτοποριακών κειμένων δεν μπόρεσε να αποτρέψει μια αντίστοιχη πραγματική πολιτική παρέμβαση.

«Πολιτική Μακράς νομίμου ύπαρξης» και ανταρσία στο στρατό

Η προϊστορία των στελεχών του ΣΕΚΕ και η προηγούμενη δράση τους έβαζαν κάποια ιστορικά όρια για τις δυνατότητες αυτού του κόμματος. Προφανώς και η επιθυμία του δυναμικού ήταν να συνδεθεί με τη Σοσιαλιστική Επανάσταση που διαδραματίζονταν στη Ρωσία. Άλλο, όμως, η επιθυμία και άλλο η συγκεκριμένη πολιτική δράση. Το γερμανικό και ουγγρικό τμήμα δοκίμασαν κι εκείνα να κάνουν τις δικές τους εξεγέρσεις αλλά είτε απέτυχαν είτε κράτησαν μόνο 133 μέρες.

Η στάση μέσα από τις προκηρύξεις ήταν αταλάντευτη: πλήρης καταδίκη της ιμπεριαλιστικής επέμβασης! Διώξεις των στελεχών του κόμματος σε κάθε επίπεδο. Ακόμα και στο μέτωπο στη Μικρά Ασία κομμουνιστές φαντάροι καταδίκαζαν την εκστρατεία που μεγαλώνει μόνο τα όρια των κερδών της πλουτοκρατίας. Όμως κανένα επιτελείο δεν δοκιμάζει να βάλει συγκεκριμένα καθήκοντα. Ούτε στο μέτωπο γίνεται προσπάθεια στησίματος επιτροπών, ούτε οι εργατικοί αγώνες πολιτικοποιούνται. Το σύνθημα «Στα σπίτια μας!» δεν περιλαμβάνει τρόπο υλοποίησης αλλά ούτε αποτελεί συνθετικό τμήμα των οικονομικών αγώνων της εργατικής τάξης.

Προφανώς τα στελέχη του κόμματος βρέθηκαν σε συμπληγάδες. Οι συνεχείς διώξεις, ξεκλήριζαν το όποιο έμπειρο δυναμικό και μεγάλωναν το φόβο και την ανασφάλεια στα επιτελεία. Το 1922 βρίσκεται σχεδόν όλη η ΚΕ στη φυλακή υπό την απειλή της εκτέλεσης για «εσχάτη προδοσία» αλλά η μάχη είχε ήδη κριθεί.

Μέσα στο 1921 φαινόταν πως βρισκόμαστε σε μια ιστορική ήττα του ελληνικού αστισμού. Η ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920 δεν μπόρεσε να αποτρέψει τη στρατιωτική αποτυχία. Ήδη από τον Αύγουστο φαίνονταν πως ήταν θέμα χρόνου η οπισθοχώρηση και η συντριβή. Αυτό δημιουργούσε και αμφισβήτηση «από τα κάτω».

Το Φεβρουάριο του 1921 γίνεται η τεράστια κινητοποίηση στο Βόλο κατά της ακρίβειας που καταστέλλεται με στρατό και πραγματοποιούνται πάνω από 300 συλλήψεις. Τον Απρίλιο γίνονται οι εκδηλώσεις Πρωτομαγιάς στη Θεσσαλονίκη παρ` όλη την απαγόρευση. Σε αυτή τη συγκέντρωση συμμετέχει στασιάζοντας κι ένα σύνταγμα στρατού που κατευθυνόταν για το μέτωπο της Μικράς Ασίας. Οι λιποτάκτες στο ελληνικό στράτευμα ξεπερνούν του 90.000 το 1922 ενώ τα σωματεία αρχίζουν να βάζουν και σύνθημα «άμεσης ειρήνευσης» για το μέτωπο, βλέποντα τον όλεθρο να πλησιάζει.

Κι όμως! Την ώρα που το ΣΕΚΕ διαπιστώνει κρίση στην αστική τάξη και μάλιστα με πιθανότητα «αστικής επανάστασης», την ώρα που στα κείμενα του προσεγγίζει την Γ Διεθνή και τους 21 Όρους, στην πράξη οργανώνεται για μια «μακρά νόμιμη ύπαρξη»! Αντιπολιτευτικές διάσπαρτες φωνές κυρίως από κομμουνιστές που επιστρέφουν από το μέτωπο του πολέμου, κριτικάρουν την ηγεσία πως δεν οργάνωσε τη μάχη ενάντια στην Επιστράτευση. Η ηγεσία του ΣΕΚΕ ενδόμυχα αποζητά εναγωνίως μια καπιταλιστική σταθερότητα (που δεν υπάρχει!) ώστε να προχωρήσει σε οργανωτική ανασυγκρότηση. Με αυτή τη στρατηγική χάθηκαν οι όποιες ευκαιρίες αντικαπιταλιστικής ανατροπής.

Τον Ιούλιο του 1922, 22 στελέχη του ΣΕΚΕ που βρίσκονταν στο Μικρασιατικό Μέτωπο, συνεδρίασαν για το τι θα έπρεπε να κάνουν μπρος στην κατάρρευση του ελληνικού στρατεύματος. Μια μειοψηφία πρότεινε την οργάνωση εξέγερσης και ανάληψης της εξουσίας στη Σμύρνη και να οργανώσουν τον στρατό ενάντια στο καθεστώς των Αθηνών. Η πρόταση απορρίπτεται και δεν λαμβάνεται καμιά συγκεκριμένη απόφαση. Οι 7 αποχωρούν για την Αθηνά όπου η ΚΕ έχει συλληφθεί και οι 15 παραμένουν στη Σμύρνη.

Μετά την κατάρρευση του Μετώπου, αποκαλύπτονται κι άλλες πτυχές. Το Κίνημα Πλαστήρα έρχεται να ξηλώσει τη φιλοβασιλική κυβέρνηση αλλά και να προχωρήσει στον αφοπλισμό του στρατεύματος. Μαζικές κινητοποιήσεις φαντάρων με συνθήματα «Ζήτω ο Λένιν» ζητούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Στη Ραιδεστό σχηματίζεται για λίγο Επαναστατική Επιτροπή Στρατιωτών. Η κρίση είναι ανοιχτή και από τα κάτω αλλά δεν υπάρχει ώριμη, γειωμένη κομμουνιστική ηγεσία.

Πόλεμος κατά του Πολέμου

Το ΣΕΚΕ συμμετείχε στο Παγκόσμιο Συνέδριο Παλαιών Πολεμιστών που έγινε τον Απρίλιο του 1920. Μέσα από το αντιπολεμικό κίνημα του 1^ου Παγκοσμίου Πολέμου χτίστηκε ένα διεθνιστικό, αντιπολεμικό δίκτυο βετεράνων.

Με βάση αυτή την εμπειρία χτίστηκε ένα δίκτυο αγωνιστών που πολέμησαν στη Μικρά Ασία. Το πρώτο συνέδριο Παλαιών Πολεμιστών πραγματοποιήθηκε τον Μάη του 1924. Η σημαία του κινήματος είχε χρώμα μαύρο και κεντρικό σύνθημα «πόλεμο κατά του πολέμου» θέλοντας να διαφοροποιηθεί από τον πασιφισμό. Οργάνωσε την ένταξη των βετεράνων αλλά και των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων. Ιδιαίτερη μάχη δόθηκε για την υπεράσπιση των φθισικών που θέριζε την εργατική τάξη, ενώ συνέδεε τη μάχη ενάντια στην ακρίβεια με την αντιπολεμική στρατηγική.

Δυστυχώς, όπως και η υπόλοιπη μπολσεβικοποίηση ήρθε καθυστερημένα. Η αποτυχία να οργανώσουν στρατηγική εξέγερσης ενδυνάμωσε τις τακτικές μεταφοράς της επανάστασης σε κάποιο απροσδιόριστο μέλλον «όταν ωριμάσουν οι συνθήκες». Η επικράτηση του σταλινισμού και η στρατηγική των σταδίων και των λαϊκών μετώπων, ξερίζωσε την διεθνιστική, ντεφαιτιστική, αντιπολεμική παράδοση του ΣΕΚΕ.

του Αλέξανδρου Γανδή