Το τουρκικό εθνικό κίνημα πριν την εισβολή στη Σμύρνη
Η συγκρότηση της τουρκικής αστικής τάξης και κατ` επέκταση του τουρκικού κινήματος κινήθηκε ανάμεσα σε επικίνδυνες συμπληγάδες πέτρες. Από τη μία είχε ένα καθυστερημένο μισοφεουδαρχικό καθεστώς του Σουλτάνου που έβαζε φραγμούς σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και από την άλλη η πλειοψηφία του κεφαλαίου στα τουρκικά εδάφη βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια. Το 80% της βιομηχανίας βρισκόταν συγκεντρωμένο σε Ιστανμπούλ και Σμύρνη. Όλη η τουρκική επικράτεια ήταν γεωργική παραγωγή οργανωμένη σε μορφή τσιφλικιών. Αλλά και το 80% αυτής της βιομηχανίας, του εμπορίου και των τραπεζών βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια.
Η περιθωριοποίηση των τουρκικών πληθυσμών ανέδειξε κατ` αρχήν το κίνημα των Νεότουρκων. Όμως, η εξέγερση που έγινε ανάμεσα στο 1905 – 1907, γρήγορα κατέληξε σε συμβιβασμό με το Σουλτάνο και την αποδοχή του αποικιοκρατικού καθεστώτος. Η συμμαχία με τη Γερμανία στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ήττα σε αυτόν και ο επιχειρούμενος διαμελισμός – κανιβαλισμός των εδαφών και πλουτοπαραγωγικών δυνάμεων στην περιοχή, άνοιξε τον ασκό του Αιόλου.
Στα τέλη του 1918 υπογράφεται αγγλογαλλική συμφωνία για το μοίρασμα των πετρελαίων της Εγγύς Ανατολής. Ενώ η Ιταλία ανήκει στο μπλοκ των νικητών και τυπικά μπαίνει στη μοιρασιά, οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης έχουν προαποφασίσει την εκπαραθύρωση της από την περιοχή. Αντίστοιχα υποστηρίζουν την πολιτική «κλειστών θυρών» ώστε να εμποδιστούν οι δυναμικές αμερικάνικες επιχειρήσεις να συνάψουν μεμονωμένα συμβόλαια. Προς το παρόν οι ΗΠΑ αντιμετωπίζονται σαν δεύτερης κατηγορίας παίχτη αλλά ήδη έχουν συμβεί σημαντικές αλλαγές. Πριν από τον Πόλεμο οι ΗΠΑ όφειλαν σε ευρωπαϊκές τράπεζες 4,5 δις δολάρια αλλά μετά τον πόλεμο οι ευρωπαϊκές χώρες όφειλαν στις ΗΠΑ 11,5 δις.
Για να σταθεί η μοιρασιά της τουρκικής επικράτειας, χρειαζόταν ένας πρόθυμος και ετοιμοπόλεμος στρατός για να επιβάλλει τους όρους. Ο Ελληνικός Καπιταλισμός 98 χρόνια από την ανεξαρτησία του, βλέπει τη δυνατότητα ανέλιξης σε τεράστια περιφερειακή δύναμη. Η Μεγάλη Ιδέα δεν διαμορφώνει μόνο ένα κράτος «δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών» αλλά μια εκτόξευση σε οικονομικά μεγέθη μέσα από την ενσωμάτωση της βιομηχανίας και εμπορίου της Μικράς Ασίας.
Η ιμπεριαλιστική επέμβαση και η τουρκική πολιτική
Τον Μάη του 1919 ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει τη Σμύρνη και φυσικά αποτελεί το νέο στρατό κατοχής για τον ντόπιο ληθυσμό. Το παρελθόν δίδασκε πως η ελληνική κυριαρχία σε μια περιοχή σήμαινε την ταχύτατη εθνική ομογενοποίηση μέσα από την τρομοκράτηση και εκδίωξη κάθε άλλης εθνικότητας.
Οι εκλογές που γίνονται στην τουρκική επικράτεια τον Δεκέμβρη του `19 αναδεικνύουν νικητές τις εθνικές δυνάμεις του Κεμάλ και τη συντριβή των συνθηκολογημένων πολιτικών γύρω από το Σουλτάνο. Οι επαναστατικές δυνάμεις κυριαρχούν στο Εθνικό Συμβούλιο. Οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στήνουν πραξικόπημα τον Μάρτιο και εγκαθιστούν κυβέρνηση ανδρείκελων ώστε να εξαναγκάσουν σε αποδοχή της νέας πολιτικής πραγματικότητας. Από τον Απρίλιο του `20 και το σχηματισμό της Επαναστατικής Κυβέρνησης έχουμε μια μορφή δυαδικής εξουσίας στην τουρκική πολιτική σκηνή.
Τον Αύγουστο του `20 έχουμε τη Συνθήκη των Σεβρών και όλα φαίνονται να κυλάνε υπέρ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Ο ελληνικός στρατός προελαύνει και η Αγγλία – Γαλλία ετοιμάζονται να πάρουν τα πετρέλαια. Όμως η διεθνής ασταθής κατάσταση, δεν επιτρέπει μαξιμαλιστικά σχέδια. Οι συνθήκες σε κάθε περιοχή του πλανήτη παραπαίουν και δεν βρίσκονται επαρκείς δυνάμεις να δώσουν μια «τελική λύση». Όσο ο Κεμαλικός στρατός δεν συνθηκολογεί, τόσο τα κέρδη του ιμπεριαλισμού είναι επίφοβα. Το κόστος (οικονομικό αλλά και πολιτικό) της συντριβής των τουρκικών δυνάμεων αρχίζει να ξεπερνά τις αντοχές.
Ο ελληνικός ιμπεριαλισμός
Η εκλογική συντριβή του Βενιζέλου τον Νοέμβρη του `20 ήταν έκπληξη αλλά όχι τόσο κρίσιμη όσο την προβάλλουν οι σημερινοί ιστορικοί. Είναι συνηθισμένο γεγονός πολιτικοί να εισπράττουν πολιτικό κόστος για τις επιλογές και να έρχεται μια επόμενη κυβέρνηση να διαχειριστεί τα κέρδη αυτών των επιλόγων. Η νικήτρια Ενωμένη Αντιπολίτευση συνέχισε την πολιτική Βενιζέλου, αλλά και ο ίδιος όχι μόνο δεν αντιτάχθηκε στην ιμπεριαλιστική προέλαση προς το Σαγγάριο αλλά πολλές φορές πλειοδότησε υπέρ αυτής.
Η Διεθνής καπιταλιστική κοινότητα στήριξε και το 1921 την ελληνική εκστρατεία. Ο Άγγλος πρωθυπουργός Λόιντ Τζωρτζ τον Ιούλιο μίλαγε για αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών υπέρ της Ελλάδος ενώ και η Κοινωνία των Εθνών (ο τότε ΟΗΕ) τον Οκτώβρη του `21 κατοχύρωνε ως νόμιμη την κατάληψη της Σμύρνης από τα ελληνικά στρατεύματα. Όμως κάτω από την επιφάνεια η πραγματικότητα ήταν σάπια.
Οι εφημερίδες της εποχής μίλαγαν για κύμα ληστών στα χωριά. Η «Καθημερινή» έφτανε το νούμερο στους 90.000 που ρήμαζαν την ελληνική επαρχία. Στην πραγματικότητα ήταν ένα κράμα λιποτακτών και αποστράτων που ήταν εγκαταλελειμμένοι από κάθε κρατική πρόνοια. Πεινασμένοι και εξοντωμένοι μετά από δέκα χρόνια πολέμου, αποκομμένοι από τον κοινωνικό ιστό αναζητούσαν με το όπλο στο χέρι ένα πιάτο φαΐ και μια στέγη να κοιμηθούν.
Τον Ιούλιο του `21 έρχεται η πρώτη στρατιωτική ήττα στο Εσκί Σεχίρ και από εδώ και πέρα τα ελληνικά στρατεύματα παραμένουν εγκλωβισμένα στα πολιτικά και οικονομικά αδιέξοδα του ιμπεριαλισμού. Η αποτυχημένη προέλαση στο Σαγγάριο το Σεπτέμβρη δεν μπορεί να δώσει την τελική νίκη που αναζητεί ο διεθνής ιμπεριαλισμός και γίνεται προσπάθεια κερδίσματος χρόνου. Ο ελληνικός στρατός συνεχίζει να αριθμεί πάνω από 40.000 δυναμικό με 3.700 βαριά πυροβόλα ενώ ο Κεμαλικός δεν ξεπερνά τους 15.000 φαντάρους με 100 πυροβόλα. Ελπίζουν να συρθούν οι τουρκικές δυνάμεις να αναγνωρίσουν τη de facto κυριαρχία του ιμπεριαλιστικού στρατοπέδου αλλά, πλέον, οι διεθνείς συνθήκες είναι μεταβλητές.
Στις αρχές του 1922 η κυβέρνηση προχωρά στο Αναγκαστικό Εσωτερικό Δάνειο. Με βάση αυτό το νόμο το κάθε χαρτονόμισμα σκίζεται στη μέση, ο κάτοχος κρατά το μισό (και άρα τη μισή αξία) και το άλλο μισό το παραδίδει στην τράπεζα και παίρνει απόδειξη οφειλής από το κράτος. Εξαιρούνται οι καταθέσεις, τα ομόλογα και οι μετοχές, τα ακίνητα και ο χρυσός καθώς και οι ξένοι υπήκοοι και εταιρείες. Η κυβέρνηση βρίσκει, λοιπόν, πάνω από 1,5 δις δρχ. από το φτωχό πληθυσμό που βρίσκει να χάνει τους μισούς μισθούς για να μπορέσει να τροφοδοτήσει τις πολεμικές εκστρατείες.
Η βίαια ωρίμανση της τουρκικής αστικής τάξης
Η τουρκική αστική τάξη προσπάθησε να αναδείξει τον κοινωνικό της χαρακτήρα αλλά οι πολεμικές συνθήκες διαμόρφωσαν ένα συντηρητικό περιβάλλον. Τα αστικοδημοκρατικά χαρακτηριστικά της Επανάστασης καλύπτονται από τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα που κυριαρχεί. Η πολλαπλή στρατιωτική επέμβαση μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο και ο κίνδυνος διάλυσης της τουρκικής επικράτειας οδήγησαν σε συντηρητικά μονοπάτια και συνθηκολόγηση το τουρκικό εθνικό κίνημα.
Παρ` όλα αυτά η επαναστατική διαδικασία διατήρησε δύο βασικούς πυλώνες. Από τη μία εγκαθίδρυσε μια κοσμική πολιτεία πετώντας τη θρησκεία από την πολιτική σκηνή. Μέσα από τη διαδικασία συγκρότησης του νέου κράτους, κηρύττεται έκπτωτος ο Σουλτάνος και καταργείται ο θεσμός των Χαλιφάτων. Παράλληλα καθιερώνεται το λατινικό αλφάβητο και απαγορεύεται το φέσι. Από την άλλη ξεκινά η απαλλοτρίωση τσιφλικιών. Μέχρι το 1922 είχαν δημευτεί 76 κτήματα, αλλά το 1923 έφτασαν τα 642 ενώ την επόμενη διετία απαλλοτριώθηκαν άλλα 542.
Παράλληλα η τουρκική διπλωματία από ένα σημείο και έπειτα έβρισκε και ανοιχτές πόρτες. Αν για δύο χρόνια υπήρχε μόνο η το Σοβιετικό καθεστώς, από τα τέλη του 1921 άρχισε να βρίσκει και ρήγματα στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. Την ώρα που η Κοινωνία των Εθνών και η Αγγλία στήριζαν την ελληνική επέμβαση, υπογραφόταν η γαλλοτουρκική συνθήκη και πλέον μια Μεγάλη Δύναμη αναγνωρίζει τη νομιμότητα της Κεμαλικής κυβέρνησης. Η δυαδική εξουσία καταρρέει και πλέον μόνο το Επαναστατικό Συμβούλιο της Άγκυρας θεωρείται νόμιμος εκπρόσωπος. Αυτό, όμως δε σημαίνει απρόσκοπτη αποδοχή του Κεμάλ και του κινήματος. Ακόμα και κατά τη διαπραγμάτευση της Συνθήκης της Λωζάνης, στήνεται πραξικόπημα κατά του Κεμάλ ώστε να εγκαθιδρυθεί μια πιο βολική κυβέρνηση. Η αποτυχία του πραξικοπήματος, οδηγεί σε διαλλακτικότητα τις Μεγάλες Δυνάμεις και εν τέλει την αποδοχή της Συνθήκης.
Φυσικά, η πορεία ενσωμάτωσης της τουρκικής αστικής τάξης στη διεθνή πολιτική σκηνή σημαίνει και πολλαπλές παραχωρήσεις. Σιγά – σιγά εγκαταλείπεται η πολιτική αναδιανομής της γης και γίνεται αποδεκτή η ιμπεριαλιστική – μονοπωλιακή παρουσία στα πετρέλαια. Η ιμπεριαλιστική επέμβαση συντρίφτηκε στρατιωτικά, αλλά προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες και με νέους συμμάχους.
Σεπτέμβρης 1922: το τέλος της επέμβασης και η επόμενη μέρα
Μέσα στο 1922 οι διεθνείς ιμπεριαλιστικές δυνάμεις είχαν αναπροσαρμόσει τη στρατηγική τους. Άρχισαν να αποδέχονται τις περιφερειακές αστικές τάξεις, διαπιστώνοντας παράλληλα πως ο «Νέος Κόσμος» δεν έχει αδιαφιλονίκητους νικητές. Ο κίνδυνος του Κομμουνισμού αναγκάζει τον ιμπεριαλισμό να ξαναδεί τη μοιρασιά της πίττας. Νικητές και ηττημένοι του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου ακονίζουν ξανά τα μαχαίρια τους.
Ήδη το Φεβρουάριο του 1922 αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της Αιγύπτου. Το αγγλικό προτεκτοράτο αποκτά μια ελεγχόμενη ανεξαρτησία, δείχνοντας τον οδικό χάρτη για τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό. Οι συνεχόμενες αντιιμπεριαλιστικές εξεγέρσεις, αφού δεν μπορούσαν να καταπνιγούν, οδηγόντουσαν σε μια ελεγχόμενη «Μεταπολίτευση». Ο ελληνικός καπιταλισμός βάδιζε προς μια ιστορική συντριβή. Από την ώρα που δεν μπορούσε να οδηγήσει την περιοχή σε μια «Pax Graeca» θα πλήρωνε το κόστος της ήττας όπως το πληρώνουν όλες οι αποτυχημένες επεμβάσεις.
Μέσα σε λιγότερες από δεκαπέντε μέρες τα τουρκικά στρατεύματα είχαν εκδιώξει κάθε ίχνος Έλληνα φαντάρου από την τουρκική επικράτεια. Η κοινωνική καταστροφή δεν ήταν μόνο στα θύματα αυτού του πολυετούς πολέμου. Η βίαιη ανταλλαγή πληθυσμών αποτέλεσε μια τεράστια ήττα του λαϊκού κινήματος και σε Ελλάδα και σε Τουρκία.
Δυστυχώς, ακόμα και την ύστατη ώρα η προσήλωση στις ιμπεριαλιστικές αρχές δεν άφησε κανένα περιθώριο μετρίασης του κοινωνικού κόστους. Και πριν το Σεπτέμβρη αλλά και στις 24/9 η Σοβιετική κυβέρνηση προτείνει διεθνής διάσκεψη η οποία απορρίπτεται και από την ελληνική πλευρά. Για πάνω από οχτώ μήνες γίνονται πολλαπλές διαπραγματεύσεις που καταλήγουν στη Συνθήκη της Λοζάνης και στην αποδοχή του ιμπεριαλιστικού παράγοντα στην περιοχή.
Ο ρόλος των Κομμουνιστών
Το νεαρό ΣΕΚΕ ιδρύθηκε στη φλόγα του πολέμου, αλλά ήταν παντελώς ανέτοιμο να αντιμετωπίσει την επίθεση της αστικής τάξης. Μέσα από συνεχείς διώξεις και τρομαχτική καταστολή, δεν μπόρεσε να διαμορφώσει μια αντικαπιταλιστική στρατηγική. Την ώρα που διακηρυκτικά αποδεχόταν τους 21 όρους της Κ.Δ. και τη σοσιαλιστική επανάσταση, δεν μπορούσε να βρει πολιτική διέξοδο εφαρμογής αυτής της στρατηγικής. Η πλειοψηφία των στελεχών αποδέχτηκαν τη στρατηγική της «μακράς νομίμου ύπαρξης» για να διασωθούν.
Ακόμα και την ώρα της στρατιωτικής συντριβής του μικρασιατικού μετώπου, την ώρα που τα αστικά επιτελεία βρίσκονταν σε πλήρη κρίση, στο στρατό ξεσπούσαν στάσεις και στήνονταν επιτροπές και τα λαϊκά στρώματα αναζητούσαν διέξοδο, η ηγεσία του ΣΕΚΕ αναζητούσε τη λύση στον οικονομισμό. Η αστική τάξη οργάνωνε κινήματα και επαναστάσεις και το ΣΕΚΕ ζητούσε οικονομική ανακούφιση των φαντάρων που επιστρέφουν.
Το ΣΕΚΕ στις εκλογές του 1923 παίρνει μόνο 18.000 ψήφους (από 48.000 το 1920) οδηγώντας σε πρωτοφανή κρίση το κόμμα. Το νέο Συνέδριο «μπολσεβικοποίησης» το 1924 δίνει μια σημαντική διέξοδο, αλλά πλέον η ευκαιρία έχει χαθεί. Το επαναστατικό κίνημα έχει υποχωρήσει, ο Λένιν είναι νεκρός και ο παγκόσμιος συμβιβασμός της Κ.Δ. έχει ξεκινήσει.
Πλέον το ελληνικό εργατικό κίνημα πρέπει να βρει άλλες πολιτικές ευκαιρίες και άλλα οργανωτικά υποκείμενα.
Αλέξανδρος Γανδής
