Κλείνοντας 100 χρόνια από τη ρώσικη επανάσταση που επανακαθόρισε τη στρατηγική του εργατικού κινήματος, χρειάζεται να ξαναδούμε κάποιες απλουστεύσεις που συνοδεύουν αυτό το ιστορικό γεγονός. Έχουν καθιερωθεί κάποιες απλουστεύσεις που πέφτουν σε μια κλασσική παγίδα. Πολλές φορές μελετώντας το παρελθόν βλέπουμε τη σειρά των γεγονότων όχι σαν αποτέλεσμα επιλογών και μαχών αλλά σα φυσικό φαινόμενο.
Μερικοί μύθοι γύρω από την επανάσταση
Η ρώσικη επανάσταση του 1917, λοιπόν, έχει εξηγηθεί ως «ρώσικη ιδιαιτερότητα» που δεν μπορεί να συμβεί σε άλλη περίοδο και χώρα, ή ως «μεγαλοφυής στρατηγική του Λένιν» που δεν έχει παράξει το κίνημα αλλού τέτοιους στρατηγούς. Φυσικά πάντα σε μια πολιτική περίοδο που «οι συνθήκες για την επανάσταση ήταν ώριμες και αδιαμφισβήτητες», ενώ στα υπόλοιπα 80 χρόνια δεν έχουν υπάρξει ξανά και «το κόμμα των μπολσεβίκων προετοιμαζόταν από χρόνια» όπως πολλά σημερινά προετοιμάζονται εδώ και δεκαετίες.
Η τσαρική Ρωσία, πράγματι, ήταν μια διαφορετική χώρα από τις υπόλοιπες του καπιταλιστικού κέντρου. Καθυστερημένες πολιτικές διεργασίες χωρίς κοινοβουλευτική δημοκρατία και νόμιμο συνδικαλισμό, πολυεθνική συνύπαρξη γύρω από κυρίαρχο απολυταρχικό καθεστώς, λαοθάλασσα αγροτιάς όπου σε έναν πληθυσμό 180 εκατομμυρίων ψυχών η εργατική τάξη δεν ξεπέρναγε τα 2 εκατομμύρια, δημιουργούσαν μια άλλου τύπου ιδιαιτερότητα. Μέχρι το 1917 αυτή η ιδιαιτερότητα συνηγορούσε στο γιατί ΔΕΝ μπορεί να γίνει κομμουνιστική επανάσταση στη Ρωσία, αλλά μόνο αστική και δημοκρατική. Μετά το Νοέμβρη το επιχείρημα στράφηκε στις υπόλοιπες χώρες… πάντα στην προσπάθεια να εξηγηθεί «γιατί ΔΕΝ μπορεί να γίνει επανάσταση».
Οι αντικειμενικές συνθήκες που «έδειχναν» πως έρχεται η επανάσταση είναι ένα από τα πιο αδύναμα επιχειρήματα. Μόλις το 1914 η παγκόσμια κοινότητα εμπλέκεται σε ένα παγκόσμιο, αδελφοκτόνο πόλεμο. Οι λαοί του πλανήτη παρασύρονται από εθνικιστικά παραληρήματα και εκατομμύρια πεθαίνουν στις μαχόμενες ζώνες. Τα βασικά ρεύματα του εργατικού κινήματος συμπλέουν με την αστική τάξη. Το γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, που μέχρι και 20 χρόνια πριν ηγούταν ο Φ. Ένγκελς αλλά και ο Ρώσος αναρχικός Κροπότκιν, στηρίζουν ανεπιφύλακτα τις κυβερνήσεις τους. Μόνο μια μικρή μειοψηφία το Σεπτέμβρη του `14 υπογράφει το αντιπολεμικό μανιφέστο στο Τσίμερβαλντ.
Το εργατικό κίνημα δεν ήταν ανύπαρκτο αλλά δεν είχε και κάποια παγκόσμια ιδιαιτερότητα. Σε κάθε χώρα του πλανήτη ξέσπασαν στην αρχή απεργίες υπέρ της ειρήνης, αλλά παρέμεναν στο πλαίσιο της διαμαρτυρίας. Στη Ρωσία ο αριθμός των απεργών το 1915 ήταν 150 χιλιάδες, το 1916 ανέβηκε στις 300 και στο πρώτο εξάμηνο του `17 που ανατράπηκε ο Τσάρος, οι απεργοί ήταν 570 χιλιάδες. Στην εξέγερση του 1905, η οποία θεωρείται «προπαρασκευαστική» πριν το 1917, απέργησαν 2 εκατομμύρια εργάτες. Μάλλον το κίνημα «δεν τραβούσε» πριν το Νοέμβρη.
Μήπως όμως υπήρχαν «θεσμοί» που προετοίμασαν την επαναστατική έκρηξη; Δυστυχώς το Σοβιέτ της Πετρούπολης συντρίφτηκε το 1905 και δεν «προετοίμασε» την τάξη σε οριζόντιες και αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες. Ούτε οι Μπολσεβίκοι είχαν προφητικές ικανότητες διαχείρισης της επαναστατικής διαδικασίας. Στην επαναστατική αντιπολεμική ομάδα του Τσίμερβαλντ συνυπήρχαν διαφορετικές τακτικές οι οποίες και κρίθηκαν στους ταξικούς αγώνες. Οι Μπολσεβίκοι αναγνώριζαν τη θεωρία της «Δημοκρατικής Επανάστασης» στο ρώσικο περιβάλλον, κόντρα στην επαναστατική ανυπομονησία και τυχοδιωκτισμό που αναζητούσε την άμεση υλοποίηση σοσιαλιστικής προοπτικής. Ακόμα και ο ίδιος ο Λένιν το Γενάρη του 1917 σε διάλεξη στη Ζυρίχη βγάζει λόγο για την επέτειο της εξέγερσης του 1905, καταλήγοντας στο τέλος πως «…Εμείς η παλιότερη γενιά ίσως δεν θα ζούμε για να δούμε τις αποφασιστικές μάχες αυτής της επερχόμενης επανάστασης…»… και ένα μήνα μετά ο Τσάρος πέφτει κάτω από ένα γενικό λαϊκό ξεσηκωμό.
Φλεβάρης – Μάρτης `17: μια αντιπολιτευτική, κινηματική, μαζική επανάσταση
Η κατάρρευση του Τσάρου έρχεται σαν αποτέλεσμα πολλαπλών διαδικασιών. Η ήττα στο μέτωπο φέρνει εσωτερικές αμφισβητήσεις. Τα διαφορετικά κέντρα εξουσίας σχεδιάζουν εναλλακτικούς τρόπους αντίδρασης. Εσωτερικά πριγκηπικά πραξικοπήματα μαζί με στρατηγούς, κοινοβουλευτικές ραδιουργίες γύρω από τη Δούμα (η Ρώσικη Βουλή) παράλληλα με εθνικές φυγόκεντρες κινήσεις. Από την Πολωνία και τη Φινλανδία ως την Ουκρανία και τη Σιβηρία, εθνικιστικές γκρίνιες σιγοβράζουν μαζί με κινήματα αγροτών. Ο πολυετής πλέον πόλεμος φέρνει φτώχεια και πείνα την ώρα που στη γεωργία κυριαρχούν μεγαλοτσιφλικάδες και κουλάκοι (μεγαλοϊδιοκτήτες γης). Οι λιποταξίες στο στρατό αρχίζουν και εμφανίζονται σε υψηλό βαθμό.
Στη Ρωσία εξελίσσεται μια διαδικασία απονομιμοποίησης του καθεστώτος. Μια διαδικασία που την έχουμε δει να διαδραματίζεται σε πολλές χώρες του πλανήτη σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Η «Φεβρουαριανή Επανάσταση» του `17 αναφέρεται ως «αστική» ή «δημοκρατική» όχι γιατί την έκαναν «αστοί». Όλες οι επαναστάσεις της ανθρωπότητας γίνονται από το φτωχό λαό. Τις περισσότερες φορές όμως, η στάση του λαού παραμένει σε επίπεδα αντίδρασης και αγανάκτησης. Θα καταλάβει κτίριο, θα εκτελέσει ανθρώπους – σύμβολα του «παλιού» καθεστώτος, θα κάψει τράπεζες, θα λυντσάρει προδότες, θα αναδιανείμει προσωρινά τρόφιμα, χρήματα και όπλα από αποθήκες. Όμως η διαχείριση της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας θα μείνει στα χέρια των «ειδικών». Αυτό συνέβη και στις αρχές του 1917.
Η εξέγερση του Φλεβάρη μπορούσε να καταλήξει στη σοσιαλιστική επανάσταση του Νοέμβρη, αλλά θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί και ένα δημοκρατικό καθεστώς με λιγότερο ή περισσότερο συμβιβασμό με το τσαρικό περιβάλλον. Στη Γαλλία το 1848 μια αντίστοιχη επανάσταση κατέληξε μετά από δύο χρόνια σε μια επαίσχυντη συνθηκολόγηση των αστών και την υποβάθμιση της Δημοκρατίας μπροστά στο φόβο της εργατικής τάξης. Αυτή η εξέλιξη αποτράπηκε λόγω της εμφάνισης της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Στρατηγικής του Προλεταριάτου.
Νοέμβρης 1917: η κομμουνιστική εξέγερση ως συνειδητό σχέδιο
Στη Ρωσία η άρχουσα τάξη ήταν διασπασμένη, χωρίς νομιμοποιημένο πολιτικό σχέδιο, χωρίς καθαρή διεθνή υποστήριξη από τις άλλες αστικές κυβερνήσεις και ένα κρατικό μηχανισμό σε μεταβατική κατάσταση. Η αστάθεια της αστικής τάξης διογκωνόταν και από τη λαϊκή αγανάκτηση. Οι μαζικές απεργίες αλλά και η επανασύσταση του Σοβιέτ (Συμβούλιο) της Πετρούπολης δημιουργούσαν ένα εύφλεκτο περιβάλλον. Αυτή η συνθήκη δε θα μπορούσε να κρατήσει για πολύ καιρό. Χωρίς την αποφασιστική παρέμβαση των Κομμουνιστών δεν θα μπορούσε να περάσει το Εργατικό Κίνημα από κίνημα «πίεσης» σε κίνημα «θέσης».
Οι «θέσεις του Απρίλη» και το «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» δεν είναι ένας τακτικίστικο εύρημα, ένα ευφάνταστο σύνθημα. Το κόμμα των μπολσεβίκων ήταν το κόμμα της αντικαθεστωτικής δράσης, που έπεσε με τα μούτρα στην εξέγερση του 1905 χτίζοντας γιάφκες όπλων και στελεχώνοντας τις Εργατικές Πολιτοφυλακές. Ο Λένιν κατακεραύνωνε τους «μικροαστούς, φαφλατάδες» που αναπαρήγαγαν εντυπωσιακά συνθήματα χωρίς να λαμβάνουν υπ` όψη τους τη συγκυρία. Το «Όλη η Εξουσία στα Σοβιέτ» δεν ήταν ένα προπαγανδιστικό σύνθημα που το φωνάζανε στις πλατείες και στις πύλες στα εργοστάσια αλλά ένα συγκροτημένο πολιτικό σχέδιο εξουσίας ενάντια στον πόλεμο, στην αστυνομία, στο στρατό, στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Δεν ήταν, κιόλας, ένα σύνθημα που «φορέθηκε» σε όλη την επόμενη περίοδο. Οι Μπολσεβίκοι βλέποντας την κυριαρχία στα Σοβιέτ διστακτικών δυνάμεων, έδωσαν έμφαση στη συγκρότηση της Κόκκινης Φρουράς και των Επαναστατικών Εργατικών Επιτροπών. Τα Σοβιέτ δεν ήταν για τους επαναστάτες ένα οργανωτικό κέλυφος, μια εκλογική διαδικασία αντιπροσώπων αλλά όργανο υλοποίησης αντικαπιταλιστικής εξουσίας.
Η Επαναστατική Οργάνωση «πιέζεται» ανάμεσα στο δίλημμα μειοψηφικής και μαζικής δράσης. Μια μικρή ομάδα επαναστατών μπορεί να κινηθεί πολύ γρήγορα και αποφασιστικά και να εκμεταλλευτεί ευκαιρίες, ενώ η μαζικοποίηση αυτής της ενέργειας τείνει στη μεγαλύτερη αργοπορία. Από την άλλη, χωρίς την απαραίτητη κρίσιμη μαζικότητα η όποια καίρια δράση εκφυλίζεται σε τυχοδιωκτική κίνηση απομονωμένης μειοψηφίας. Ταυτόχρονα ο επαναστατικός πυρετός δημιουργεί αποστάσεις ανάμεσα στην «ανυπόμονη» μειοψηφία και στην «συντηρητική» περιφέρεια. Η εξεύρεση της χρυσής τομής και η αξιολόγηση των προτεραιοτήτων ήταν βασικό μέλημα του Μπολσεβίκικου κόμματος. Η διαδικασία προς την Εξέγερση του Νοέμβρη δεν ήταν ελεγχόμενη και καλομελετημένη. Ήταν αποτέλεσμα σκληρής ταξικής πάλης μέσα και έξω από τα κόμματα και τα σοβιέτ. Γιατί το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Κομμουνιστική Εξέγερση δεν είναι η στρατιωτική οργάνωση της ανατροπής του καθεστώτος αλλά η οργάνωση της επόμενης μέρας.
Η εξέγερση που έλαβε χώρα στα τέλη Οκτώβρη (αρχές Νοέμβρη με το σύγχρονο ημερολόγιο) έπρεπε να λάβει υπόψιν, χοντρικά, δύο παράγοντες: την οργανωτική διάλυση του αστισμού και την ανακήρυξη του νέου. Διαδραματίστηκε λίγο πριν την έναρξη του 2ου Πανρωσικού Συνέδριου των Σοβιέτ, ώστε οι αντιπρόσωποι να αποφασίσουν όχι πάνω σε σχέδια και εικασίες αλλά σε υλοποιήσιμο περιβάλλον. Φυσικά ταυτόχρονα έπρεπε να απονεκρωθούν τα εχθρικά στρατηγεία, και να κατοχυρωθούν βασικοί κόμβοι: ταχυδρομεία, τηλεγραφεία, τράπεζες, τυπογραφεία καταλαμβάνονται από τις Εργατικές Πολιτοφυλακές. Η Βουλή έχει απομείνει ένα αδειανό κέλυφος χωρίς δυνατότητα παρέμβασης.
Φυσικά τα δύσκολα έρχονται την επόμενη μέρα. Μπορεί το επαναστατικό καθεστώς να κυριάρχησε στα κομβικά σημεία, αλλά τα προβλήματα είναι τεράστια. Τα αποσχιστικά εθνικιστικά κινήματα από τη Φινλανδία ως τη Σιβηρία βρίσκουν ευκαιρία και κομματιάζουν τον ιστό και οι πόλεις βρίσκονται άμεσα στον κίνδυνο της πείνας. Ο κρατικός μηχανισμός δεν είναι τόσο μαζικός όσο σήμερα και αποτελούταν από επίλεκτους λακέδες της εξουσίας. Από την επόμενη κιόλας μέρα της επανάστασης προχωρούν σε αντιμπολσεβίκικες απεργίες υπέρ του κοινοβουλευτισμού. Όλες οι εφημερίδες σε όλη τη ρώσικη επικράτεια ξεκινάν έναν προπαγανδιστικό πόλεμο κατά της νέας εξουσίας που «καταλύει τη δημοκρατία».
Από τον Απρίλη ως το Νοέμβρη του 1917 δεν είδαμε την εξέλιξη ενός σκακιστικού ματ. Δεν εκτυλίχθηκε ένα καλοκουρδισμένο σχέδιο. Υπήρξαν λάθη, αδυναμίες και από την εργατική και από την αστική τάξη. Η αποφασιστική νίκη ήρθε όμως, γιατί υπήρχε μια Επαναστατική Οργάνωση που μπορούσε να αντιληφθεί την Επαναστατική συγκυρία, τη δυνατότητα της Εξέγερσης και να χρησιμοποιήσει τα εργαλεία της πολιτικής συνομωσίας. Ο Τρότσκι έγραφε στην «Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης»: «…πρέπει έγκαιρα να αντιληφθούμε την εξέγερση που φουντώνει για να την ολοκληρώσουμε με τη συνωμοσία».
Για πρώτη φορά το Νοέμβρη του 1917 η εργατική τάξη ξέφυγε από τη θέση της αντιπολίτευσης και δοκίμασε να οργανώσει την κοινωνία και την κομμουνιστική προοπτική.
Αλέξανδρος Γανδής