Μια σύντομη ιστορία, σκέψεις και προβληματισμοί πάνω στο κίνημα τον Ζαπατίστας
Την πρωτοχρονιά του 1994 ο κόσμος ξυπνάει ακούγοντας μέσα στις ευχές και τα χρόνια πολλά, τα νέα από την εξέγερση της Τσιάπας. Μια νοτιοανατολική πολιτεία του Μεξικού όπου, το προηγούμενο βράδυ, αντάρτες του EZLN (Στρατός των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση) εισέβαλλαν και κατέλαβαν την πρωτεύουσά της και κάποιες κεντρικές πόλεις ακόμα. Η εξέγερση συμβαίνει σε μια πολιτική συγκυρία πολύ διαφορετική από σήμερα. Το τέλος του ψυχρού πολέμου είναι ακόμα νωπό στις μνήμες, τα αφεντικά έχουν διακηρύξει το «τέλος της ιστορίας» και γενικά, τίποτα δεν δείχνει να μπορεί να αμφισβητήσει τον θρίαμβο της καπιταλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας.
Λίγες μέρες νωρίτερα, οι Η.Π.Α, ο Καναδάς και το Μεξικό υπέγραψαν εμπορική συμφωνία με το όνομα NAFTA. Μέσα στις διατάξεις της ήταν και η κατάργηση του δικαιώματος τον ιθαγενών πληθυσμών στη γη τους – ένα δικαίωμα κατεκτημένο από την μεξικανική επανάσταση πίσω στα χρόνια του Εμιλιάνο Ζαπάτα. Ήταν οι Ζαπατίστας λοιπόν, εκατό χρονιά μετά, που καλούνταν να θυμίσουν σε όλον τον κόσμο ότι αυτά που καταχτήθηκαν με αγώνες, όπλα και αίμα μόνο έτσι θα μπορέσουν να τα υπερασπιστούν.
Οι ρίζες του EZLN απλώνονται βαθιά και ξεπηδούν από την πολύ πλούσια ιστορία του μεξικάνικου επαναστατικού αντάρτικου και συγκεκριμένα, από την οργάνωση FLN (Δυνάμεις Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου). Το FLN δεν έπαιξε κάποιο κεντρικό ρόλο κατά τις δεκαετίες το ‘60 και του ’70, παρόλα αυτά μπόρεσε να αντέξει στην καταστολή. Το 1983 έστησε ένα στρατόπεδο στην Τσιάπας, οργανώνοντας ένα στρατιωτικό τμήμα το οποίο αγκαλιάστηκε από τους ντόπιους ιθαγενείς.
Το 1994 λοιπόν και μετά την υπογραφή της NAFTA, ήταν η στιγμή που οι Ζαπατίστας αντιλήφθηκαν ως την καταλληλότερη για την εκδήλωση της επανάστασης. Αν και η εξέγερση στην Τσιάπας στέφθηκε γενικά από επιτυχία, παρόλα αυτά δεν γενικεύεται στο υπόλοιπο Μεξικό και τα καλέσματα των Ζαπατίστας στις επαναστατικές οργανώσεις άλλα και τους αυτόνομους πυρήνες, δεν εισακούγονται. Το μεξικάνικο κράτος ετοιμάζεται να καταπνίξει την εξέγερση των ιθαγενών, αλλά είναι τόσο μεγάλο το έρεισμα που αποκτούν οι Ζαπατίστας μέσα σε λίγες ώρες στη μεξικάνικη κοινωνία που, η πολεμική αντιπαράθεση από μεριάς του κράτους, μοιάζει αρκετά επικίνδυνη λύση με αμφιλεγόμενη έκβαση. Όχι τόσο σε σχέση με τους υπάρχοντες συσχετισμούς αλλά σχετικά με το τι θα μπορούσε να προκύψει. Το αποτέλεσμα των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων που ακολούθησαν ήταν η συμφωνία του Σαν Αντρές, με την οποία παραχωρήθηκε στους Ζαπατίστας ένα καθεστώς σχετικής αυτονομίας σε ένα μέρος των περιοχών της Τσιάπας.
Οι Ζαπατίστας ποτέ δεν αποδέχτηκαν την ειρήνη με την μεξικάνικη κυβέρνηση και τον καπιταλιστικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας αλλά μετά τη συμφωνία του Σαν Αντρές, αυτή η αντιπαράθεση λαμβάνει χώρα κυρίαρχα στο επίπεδο της πολιτικής. Φυσικά, από τη μεριά της κυβέρνησης δεν έπαψαν ποτέ οι αυτόνομες περιοχές της Τσιάπας να αποτελούν μια πρόκληση, η οποία κατά καιρούς αναζωπυρώνει καινούριες συγκρούσεις. 25 χρόνια τώρα, ποτέ δεν σίγησαν τα όπλα στις αυτόνομες περιοχές και δεν ήταν λίγες οι φορές που ο ΕΖLN χρειάστηκε να πραγματοποιήσει μεγάλες επιχειρήσεις για να προστατεύσει την αυτονομίας της περιοχής.
Η εξέγερση της Τσιάπας το 1994 ήταν μια μεγάλη ένεση οξυγόνου για το αντικαπιταλιστικό κίνημα. Ενέπνευσε όλες τις διαδικασίες της δεκαετίας του ’90. Η φιγούρα του χαρισματικού ηγέτη των Ζαπατίστας subcommandante Μάρκος έγινε ένα κεντρικό σύμβολο του αγώνα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, από το Σιάτλ έως την Γένοβα και όπου αλλού συνεχίστηκε. Υπήρξε προπομπός των πολιτικών ανατροπών που συνέβησαν στη συνέχεια στη Λατινική Αμερική, με τα αριστερά κόμματα να γίνονται κυβερνήσεις σε μια σειρά χωρών, γεγονός που αποτέλεσε ένα αναπάντεχο και πρωτόγνωρο φαινόμενο.
Παρόλο που οι Ζαπατίστας, για ένα μεγάλο αριθμό συλλογικοτήτων και οργανώσεων του κινήματος παγκόσμια, έπαιξαν έναν ευρηματικό ρόλο, οι ίδιες οι πολιτικές καμπάνιες τους αρνήθηκαν να τοποθετηθούν καθοδηγητικά. Μ’ αυτόν τον τρόπο, ανέδειξαν εξαρχής τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους που συνδέονται με την εντοπιότητα των κοινοτήτων τους, μεταλαμπαδεύοντας τον τρόπο λειτουργίας τους ως μια πρωτοπόρα πολιτική και κοινωνική πυξίδα για το παγκόσμιο κίνημα. Πρέπει να αναλογιστούμε τη σοφία των ανταρτών του FLN όταν ήρθαν σε επαφή με του ιθαγενείς της περιοχής της Τσιάπας, το 1983, που αντιλήφθηκαν ότι τα διδάγματα του μαρξισμού, του λενινισμού και του γκεβαρισμού, θα πρέπει να μετασχηματιστούν με κάποιο τρόπο, ώστε να μπορέσουν να εμπεριέχουν τους «παράξενους» αυτούς ιθαγενείς και πως οι ιδέες του κομμουνισμού και της συμφιλίωσης μπορούν να συμπλεύσουν με τις δικές τους κοινοτικές παραδόσεις.
Έτσι, κι εμείς, από την αυτονομία της Τσιάπας, από την άλλη «καμπάνια», την διακήρυξη της ζούγκλας Λακαντόνα και από όλον τον κινηματικό πλούτο που έχει φέρει αυτή η εξέγερση, θα πρέπει να βρούμε τις αιχμές αυτές που είναι κατανοητές, που πηγάζουν και από τη δική μας ιστορία, τους δικούς μας ταξικούς αγώνες. Δεν πρέπει να εκλάβουμε την Τσιάπας ως ένα φολκλορικό κομμάτι στα πλαίσια μιας εξωτικής αφήγησης του σύγχρονου οριενταλισμού, ούτε να το ρομαντικοποιήσουμε ώστε να χαθεί κάθε ανατρεπτική του ιδιότητα και παρακαταθήκη. Ας αναλογιστούμε ότι, όσο φολκλόρ μπορεί να μοιάζει σε μας ένας ιθαγενής αγρότης που σκάβει την γη με μια αξίνα κάτω από το άγαλμα του Κουετζαλκουάτλ, παρομοίως φολκλορικοί θα μοιάζανε οι κομμουνιστές αντάρτες που μιλούσαν για τον Λένιν, την Κομμούνα και το Ροβεσπιέρο, σ’ αυτούς τους ανθρώπους.
Η σημερινή πολιτική συγκυρία δεν είναι σίγουρα η καλύτερη για την εργατική τάξη. Η κατάσταση στη Λατινική Αμερική, με τις συνεχείς πιέσεις του ιμπεριαλιστικού μετώπου απέναντι στις κατακτήσεις της προηγούμενης δεκαετίας, είναι μάλλον δείγματα για το πώς προβλέπεται να συνεχιστεί η κατάσταση. Η νίκη της ακροδεξιάς στην Βραζιλία και η φυλάκιση του πρώην προέδρου Λούλα, ο οποίος είχε συμβολικό ρόλο για το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, καθώς και οι συνεχόμενες απόπειρες πραξικοπηματικής ανατροπής του Νικολά Μαδούρο στην Βενεζουέλα, είναι ενδεικτικές για την ασφυκτική συνθήκη που διαμορφώνεται γύρω και από τις αυτόνομες περιοχές της Τσιάπας. Το πρώτο μέλημα των Ζαπατίστας, τις δύο προηγούμενες δεκαετίες, ήταν η δημιουργία της αυτοδιαχείρισης, της οργάνωσης των κοινωνιών τους με έναν πλατιά συμμετοχικό τρόπο που να περιλαμβάνει όλους τους κατοίκους. Σε αυτόν τον τρόπο βασίστηκαν και οι κεντρικές πολιτικές τους καμπάνιες αλλά δημιούργησαν ένα αίσθημα κενού στον υπόλοιπο κόσμο γιατί μια τέτοια πολιτική κατεύθυνση χαρακτηρίστηκε ως «εσωστρεφής» από ένα μεγάλο κομμάτι του κόσμου του αγώνα. Αν και οι καμπάνιες τους επικεντρώνονταν κυρίαρχα στα τοπικά πολιτικά ζητήματα, δεν τοποθετούνταν σε φλέγοντα ζητήματα, όπως τον «πόλεμο» ενάντια στα καρτέλ ναρκωτικών που ρημάζουν τη χώρα ή στήριξαν δευτερευόντως αγώνες όπως η μεγάλη απεργία των δασκάλων στην Οαχάκα.
Εντέλει όμως, αυτό το τελευταίο φαίνεται να είναι το σημερινό πολιτικό στοίχημα. Εάν δηλαδή, μέσα στους νέους συσχετισμούς που διαμορφώνονται στην αμερικάνικη ήπειρο, οι ταξικές κατακτήσεις των προηγούμενων δεκαετιών θα πάνε το κίνημα ένα βήμα παρακάτω ή μονάχα θα μείνουμε σαν το σοφό Σίσυφο, να κυλάμε τον βράχο πότε από τη μια και πότε από την άλλη μεριά του λόφου.
Βίκτωρας Κοέν
