2014 – 2024: Από την EuroMaidan στις κυβερνήσεις Ορμπάν – Μελόνι
Του Αλέξανδρου Γανδή
Δύο μήνες πριν τις ευρωεκλογές και σε όλη την Ευρώπη περιμένουν την άνοδο της ακροδεξιάς. Οι δύο ακροδεξιοί συνασπισμοί στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο «Ταυτότητα και Δημοκρατία» (ID) (που συμμετέχουν το Γερμανικό AfD και η Λεπέν) και «Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές» (ECR) της Μελόνι φιλοδοξούν να καταλάβουν την τρίτη και τέταρτη θέση, ενώ σήμερα είναι στην πέμπτη και έκτη θέση δυναμικότητας. Αν πάρουμε υπόψη πως οι 12 ευρωβουλευτές του Ορμπάν είναι «ανεξάρτητοι», αυτές οι τρεις ομάδες μπορεί να προσεγγίσουν τους 200 από τους 720 βουλευτές του επόμενου Ευρωκοινοβούλιου.
Οι εξελίξεις είναι δυσμενείς για το εργατικό κίνημα και την αριστερά, αλλά χωρίς προσεκτική και συγκεκριμένη ανάλυση και αντιμετώπιση υπάρχει κίνδυνος να παρασυρθούμε σε έναν γενικόλογο «αντιφασισμό» και να βρεθούμε εγκλωβισμένοι πολιτικά και οργανωτικά σε ένα δημοκρατικό μέτωπο μαζί με την αστική τάξη, ενάντια στην «αντιευρωπαϊκή δεξιά».
Ο φασισμός πριν την κρίση του 2008
Η πτώση των τελευταίων δικτατοριών Ισπανίας – Πορτογαλίας – Ελλάδας στα μέσα της δεκαετίας του ’70 τυπικά σήμαναν την ολοκληρωτική επικράτηση της δημοκρατικής στρατηγικής του ευρωπαϊκού κεφαλαίου.
Προφανώς και φασιστικές γκρούπες συνέχιζαν να δρουν και να δοκιμάζουν τρομοκρατικά χτυπήματα στην αριστερά και σε μετανάστες. Το Εθνικό Μέτωπο στην Αγγλία συγκροτούσε ρατσιστικές διαδηλώσεις, αλλά ένα γιγάντιο αντιφασιστικό – αντιρατσιστικό κίνημα το εξαφάνισε. Το “Rock against Racism” αποτέλεσε μια εμβληματική ζεύξη πολιτικής και καλλιτεχνών και έδειξε πώς ένα μαζικό κίνημα έξω από θεσμούς και κοινοβούλιο μπορεί να χτίζει μεγάλα γεγονότα. Στην Ιταλία το MSI είχε πάρει 8,7% στις εθνικές εκλογές του 1972 και όλη τη δεκαετία βρισκόταν σε ανοιχτή σύγκρουση με όλη την ιταλική αριστερ, ενώ το 1975 δύο στελέχη της εκτελούνται μέσα στα γραφεία τους στην Πάντοβα από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες. Στην Ελλάδα βομβιστικές επιθέσεις στους κινηματογράφους Έλλη και Ρεξ από τον πιτσιρικά, τότε, Μιχαλολιάκο προσπάθησαν να συγκροτήσουν φασιστική δράση, αλλά πέρα από τους τραυματισμούς δεκάδων ανθρώπων έστειλαν για πρώτη φόρα τον φυρερίσκο στη φυλακή για 13 μήνες.
Ο φασισμός για δεκαετίες αποτελούσε μόνο κίνημα ακροδεξιάς πίεσης στο καθεστώς. Τα τάγματα εφόδου που συγκροτούσε ανά περιόδους είχαν σύντομο χρόνο ύπαρξης για πολλούς λόγους. Από τη μία το αριστερό κίνημα δεν άφηνε περιθώρια επιβίωσης και από την άλλη η αστική τάξη δεν τους είχε ανάγκη. Το αστικό κράτος μέσα από τον κοινοβουλευτισμό του αισθανόταν σίγουρο και αποτελεσματικό να οργανώνει τα συμφέροντά του.
Η εμφάνιση Λεπέν τη δεκαετία του ’80 στη Γαλλία δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Το εκκωφαντικό 10% που παίρνει το Εθνικό Μέτωπο στις Ευρωεκλογές του 1984 υπενθυμίζει πως δεν έχει τελειώσει η ακροδεξιά. Παρ’ όλα αυτά ποτέ δεν μπορεί να συγκροτήσει κυβερνητική στρατηγική. Ακόμα και το 2002 που η κατάρρευση των σοσιαλδημοκρατών φέρνει την ακροδεξιά στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών, ο δεξιός υποψήφιος Σιράκ συγκεντρώνει το απίστευτο ποσοστό του 82% αποτέλεσμα της υπερψήφισής του ακόμα και από την αριστερά.
Την ίδια περίπου περίοδο, το 2000 ο Χάιντερ και το Κόμμα Ελευθερίας κερδίζουν τις εκλογές στην Αυστρία. Για πρώτη φορά μεταπολεμικά ακροδεξιός βρίσκεται στην ηγεσία ευρωπαϊκού κράτους. Η αδυναμία προσαρμογής του στο «ευρωπαϊκό κεκτημένο» και η διατήρηση αντιευρωπαϊκής ρητορικής οδηγούν την ΕΕ να επιβάλει κυρώσεις στην Αυστρία. Η κυβέρνηση καταρρέει μέσα σε δύο χρόνια και το Κόμμα Ελευθερίας παίρνει 4% στις επόμενες εκλογές.
Ο φασιστικός ακτιβισμός ήταν ανεκτός από την αστική τάξη όσο ήταν περιθωριακός και αναγνώρισε το συμπληρωματικό του ρόλο. Η κρίση άλλαξε τα δεδομένα.
Η οικονομική κρίση και η επανεμφάνιση των φασιστικών κινημάτων
Η οικονομική κρίση το 2008 ήταν ένα σοκ για την παγκόσμια αστική τάξη. Το παγκόσμιο γλέντι κερδοφορίας που είχε στηθεί στις πλάτες της ήττας της Ανατολικής Ευρώπης είχε φτάσει στο τέλος και η φούσκα έσκαγε σε όλο τον πλανήτη. Μαζικά λαϊκά κινήματα ξεσπούσαν σε κάθε πλευρά της γης: «σοσιαλισμός του 21ου αιώνα» και το αντιπαγκοσμιοποιητικό είχαν προετοιμάσει τις διεργασίες. Η αριστερά και η αναρχία δοκίμαζαν κινηματικές πρακτικές που άγγιζαν την αυτοδιαχείριση ή και την εναλλακτική πρόταση διακυβέρνησης. Νέα κόμματα ανασύνθεσης αντικαπιταλιστικής και ρεφορμιστικής αριστεράς άρχιζαν να σκέφτονται και να καταθέτουν πολιτικές στρατηγικές. Μπορεί να μην έσπαγαν από τη λογική διαχείρισης, αλλά ήταν αρκετές για να τρομάξουν το αστικό μπλοκ.
Οι αστικές τάξεις στην καπιταλιστική περιφέρεια αισθάνονταν να βρίσκονται σε μια μέγγενη. Από τη μία το ιμπεριαλιστικό κέντρο τις αντιμετώπιζε σαν «Ιφιγένειες». Τα μνημονιακά ή μη σχέδια προέβλεπαν μια σημαντική εκκαθάρισή τους προς όφελος των αστικών τάξεων της ΗΠΑ – Γερμανίας. Οι όποιες στηρίξεις προέβλεπαν παράδοση άνευ όρων στα σχέδια είτε της Ευρωπαϊκής Τράπεζας είτε του ΔΝΤ. Η ευρωπαϊκή προοπτική που συνυπέγραφαν το 1992 στο Μάαστριχτ δεν ήταν πλέον βέβαιο πως θα συμπεριλάμβανε και τις PIGS. Από την άλλη ο κομμουνιστικός κίνδυνος ερχόταν ξανά μετά από 70 χρόνια. Η αστική τάξη πολλών χωρών στην ευρωπαϊκή περιφέρεια διασπασμένη ανάμεσα σε ευρωπαϊκή ή μη στρατηγική, πληγωμένη και εγκαταλειμμένη από τους συμμάχους της και με τον κίνδυνο της αριστεράς αναζητεί νέες ιδέες. Σε αυτή την περίοδο ο φασισμός ξεπροβάλλει σε όλη την Ευρώπη αλλά όχι σαν ακτιβισμός πλέον.
Τα φασιστικά κινήματα συγκροτούνται στο δρόμο προσπαθώντας από τη μία να τρομοκρατήσουν τις αριστερές οργανώσεις της εργατικής τάξης και από την άλλη να προβάλλουν ένα διαφορετικό αστικό πολιτικό κέντρο. Η αντι-ΕΕ ρητορική τους επιδιώκει να συμμαζέψει την εθνική ήττα που είχαν δεχθεί οι αστικές τάξεις μέσα από τα μνημόνια. Το Vox στην Ισπανία ιδρύεται το 2013 ως αντι-βασκική, αντιμεταναστευτική οργάνωση. Η CasaPound στην Ιταλία μπορεί τυπικά να ιδρύεται το 2003 αλλά το 2011 γιγαντώνεται με 5.000 μέλη. Το Afd στη Γερμανία ιδρύεται το 2013 ως διαδικασία συνένωσης ναζιστικών ομάδων και λειτουργεί ως κοινοβουλευτικός μανδύας, μιας και καταλαμβάνει 5% στις εκλογές εκλέγοντας για πρώτη φορά βουλευτές. Το «Κόμμα για την Ελευθερία» του Βίλντερς στην Ολλανδία το 2007 δεν είχε καν τη δυνατότητα να συγκροτήσει ψηφοδέλτιο. Το 2010 πήρε 15% και σήμερα είναι πρώτο κόμμα και ανήκει στον κυβερνητικό συνασπισμό.
Ιδιαίτερη σημασία για το φασιστικό κίνημα είχαν τα πειράματα της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα και του Δεξιού Τομέα στην Ουκρανία. Αυτά τα κόμματα φαίνονταν τα πιο έτοιμα να δοκιμάσουν φασιστικά πειράματα. Και τα δύο αποτελούν κομμάτια εμπειρίας και διδαχής για τα σύγχρονα φασιστικά κόμματα.
Η Euromaidan και ο Ουκρανικός φασισμός
Η κρίση του 2008 βρήκε την Ουκρανία σε ακόμα χειρότερη θέση από τις χώρες της ΕΕ. Η Ουκρανία αποτελούσε χώρο «κανιβαλισμού» από το διεθνές δυτικό κεφάλαιο. Ήταν κομμάτι του ηττημένου ανατολικού στρατοπέδου στη δεκαετία του ’90 και πάνω της εκτυλίχτηκαν τεράστιες αντιμεταρρυθμίσεις. Αυτές δεν είχαν μόνο αποτέλεσμα τη φτωχοποίηση του λαού αλλά και τη διάλυση τεράστιου κομματιού της εθνικής ουκρανικής αστικής τάξης.
Η ουκρανική αστική τάξη βρισκόταν για πολλά χρόνια σε εθνικό στρατηγικό σχεδιασμό. Ένα μέρος της ήθελε να επανασυνδεθεί με τη ρωσική αστική τάξη και να αποκαταστήσει την παλιά της αξιοπιστία. Ένα άλλο ήθελε να συνδεθεί με το δυτικό στρατόπεδο και να προχωρήσουν οι αντιμεταρρυθμίσεις. Αυτό δεν μπορούσε αν συνεχιστεί επ’ άπειρο. Δεν μπορούσε τη μια τετραετία να μπαίνει στο ΝΑΤΟ και sτην ΕΕ και την άλλη να αποχωρεί.
Η λαϊκή αγανάκτηση από τη φτώχεια και την εξαθλίωση δεν είχε κάποια αριστερή στρατηγική να ακουμπήσει. Η κυβέρνηση Γιανούκοβιτς απλά υποσχόταν να διατηρηθεί η ιστορική ουδετερότητα και συμμαχία με τη Ρωσία. Οι κινητοποιήσεις στην πλατεία Μαϊντάν και η «πορτοκαλί επανάσταση» έγιναν χορογραφία των φασιστικών ταγμάτων εφόδου και των φιλοευρωπαϊστών. Η πτώση της κυβέρνησης και η άνοδος του Ποροσένκο στην εξουσία δεν ήταν αρκετή για τη δυτικόφιλη αστική τάξη. Η εξάλειψη κάθε ίχνους αριστεράς έπρεπε να γίνει ώστε το νέο καθεστώς να μπει «καθαρό» στη νέα περίοδο. Ο εμπρησμός του κτιρίου των Συνδικάτων στις 2 Μαΐου του 2014 και οι δεκάδες απανθρακωμένοι αγωνιστές και αγωνίστριες αποτελεί ημέρα πένθους για το διεθνές εργατικό κίνημα. Η oυκρανική αστική τάξη επιτυγχάνει μια στρατηγική νίκη απέναντι στο εργατικό κίνημα.
Ο Δεξιός Τομέας και το «Svoboda» δεν έφταναν το 2%. Όμως η στάση τους αποτέλεσε υπόδειγμα για τα μετέπειτα φασιστικά κινήματα. Μπήκαν στον πολιτικό εμφύλιο αλλά συμπραττόμενοι με την φιλοευρωπαϊκή αστική τάξη. Δεν δοκίμασαν ούτε κάποια πολιτική αυτονομία, ούτε διμέτωπο με την αριστερά και την παλιά δεξιά. Ανταμείφτηκαν με υπουργικά οφίτσια, παραμένουν στον κυβερνητικό και κρατικό μηχανισμό αλλά δεν δοκίμασαν μια στρατηγική, εναλλακτική ρήξη. Λειτουργούν σαν «θεσμική δύναμη», αποκτούν προσβάσεις και νομιμοποίηση στο κράτος και προσπαθούν να υπάρχουν και σε επόμενη φάση που θα είναι χρήσιμη στην αστική τάξη.
Χρυσή Αυγή: η μεγάλη αντιφασιστική νίκη και ο τρόμος των απανταχού νεοναζί
Η χρυσή αυγή το 2009 ήταν ανύπαρκτη. Ο φόβος από την εξέγερση του Γρηγορόπουλου το Δεκέμβρη του 2008 εμπόδισε για πρώτη φορά τουw ναζί να δοκιμάσουν να κάνουν πορεία για τα Ίμια. Η συνεχής, όμως, λανθασμένη αντιμετώπισή τους, οδήγησε το 2010 να βγάλει δημοτικό σύμβουλο στην Αθήνα και το 2012 να πάρει 7% στις εκλογές. Μέχρι και τη δολοφονία Φύσσα τάγματα εφόδου επιτίθεντο στην αριστερά και σε μετανάστες.
Η χρυσή αυγή χτίστηκε ως ρατσιστικό – αντικομμουνιστικό κίνημα και δεν μπόρεσε να «μπερδευτεί» ως λαϊκό. Το αντιμνημονιακό κίνημα χτίστηκε με αριστερό πρόσημο και παρ’ όλες τις θολούρες της «πάνω πλατείας» με τις ελληνικές σημαίες, ποτέ οι φασιστικές ομάδες δεν δοκίμασαν να το οικειοποιηθούν. Η πλατεία Συντάγματος δεν μπορούσε να γίνει Μαϊντάν γιατί και η αριστερά είναι ιστορική και με δεσμούς στην Ελλάδα και οι φασιστικές γκρούπες ήταν ανώριμες.
Το καλοκαίρι του 2013 τα γκάλοπ έδιναν τη χρυσή αυγή να χτυπά 15άρια και να διεκδικεί δυναμικά την εξουσία. Η επίθεση στους βουλευτές της ΝΔ στις ακροδεξιές εκδηλώσεις του εμφυλίου και η ενέδρα στο ΚΚΕ στο Πέραμα έβαζαν μια διαφορετική στρατηγική από αυτή του Δεξιού Τομέα στην Ουκρανία. Η χρυσή αυγή επεδίωκε να γίνει εκείνη το κέντρο της δεξιάς πολυκατοικίας και όχι ο ένοπλος μικρο-συνέταιρος. Η αποτυχία της να δοκιμάσει πραξικόπημα μετά τη δολοφονία Φύσσα και οι συλλήψεις της ηγεσίας άρχισαν το ξήλωμα του φασιστικού σχεδίου.
Από το καλοκαίρι του 2014 το επιτυχημένο παράδειγμα στην Ευρώπη δεν είναι η χρυσή αυγή για τον φασισμό, αλλά η ουκρανική ακροδεξιά. Πλέον είναι κρίσιμο οι φασίστες να μην μπορέσουν να μεταλλαχτούν σε «κυριλέ» και νόμιμη ακροδεξιά, αλλά να εξαφανιστούν από κάθε πολιτική και κοινωνική διεργασία. Δεν αρκούσε η δικαστική καταδίκη τους αν δεν ξηλωνόταν όλος ο κομματικός μηχανισμός. Ο Τραμπ καταδικάστηκε και εκδιώχθηκε από την Προεδρία των ΗΠΑ, αλλά 3 χρόνια μετά υπάρχει κίνδυνος να ξαναπάρει την εξουσία και να νομιμοποιηθεί η απόπειρα πραξικοπήματος με την εισβολή στο Καπιτώλιο το 2021. Η χρυσή αυγή έπαιρνε 6% ακόμα και δύο χρόνια μετά τη δολοφονία Φύσσα.
Το ξήλωμα των εργατικών φασιστικών παρεμβάσεων σε λεωφορεία, σωματείο σεκιούριτι στο ΕΚΑ και στο Πέραμα, η παρεμπόδισή της να μπει στο κίνημα ενάντια στους πλειστηριασμούς, η διάλυση κάθε ρατσιστικής επιτροπής κατοίκων, η διάλυση της φασιστικής κατάληψης στο τζαμί στον Ελαιώνα, το κυνηγητό της οι εκδιώξεις από κάθε ξενοδοχείο της Αθήνας, η μετατροπή της επετείου των Ιμίων σε διεθνιστική γιορτή, η αδυναμία της να κάνει οποιαδήποτε ανοιχτή πολιτική εκδήλωση διέλυσαν τον πολιτικό και κοινωνικό ιστό των ναζί. Η Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί όπως ο ουκρανικός Δεξιός Τομέας και διαλύθηκε.
Αυτή η αντιφασιστική νίκη ευθύνεται που δεν έχουμε στην ελληνική πραγματικότητα το ακροδεξιό φαινόμενο που βαραίνει την Ευρώπη.
Η ακροδεξιά στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις
Η αστική τάξη δεν βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε μια οξυμένη κρίση και σε στρατηγικό αδιέξοδο. Ο στασιμοπληθωρισμός τρώει το εύκολο κέρδος, οι εθνικοί ανταγωνισμοί εντείνονται, ο πόλεμος παραμονεύει αλλά δεν έχουν ξεσπάσει σε ανεξέλεγκτη κλίμακα. Από την άλλη η αριστερά και το ταξικό κίνημα δεν φαίνονται να ορθώνονται πειστικά κόντρα στις επιταγές του κεφαλαίου. Όλα τα προηγούμενα αριστερά πειράματα είτε διαλύθηκαν είτε ενσωματώθηκαν στον μετα-μνημονιακό ρεαλισμό της διαχείρισης της κρίσης.
Η ευρωπαϊκή αστική τάξη δεν βρίσκεται ούτε στρατηγικά διασπασμένη ούτε με κάποιο κομμουνιστικό κίνδυνο στην πλάτη της. Το υπάρχον αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα ήταν αρκετό να αντιμετωπίσει την κρίση μετά το 2008. Όμως δεν μπορεί να είναι σίγουρο για τα αυριανά προβλήματα. Γι’ αυτό στην αστική τάξη είναι απαραίτητο κάθε κομμάτι του αστικού μπλοκ που αντιλαμβάνεται τον ρόλο του είτε σαν «κέντρο» είτε σαν «εφεδρεία».
Τα φασιστικά κινήματα «έμαθαν» από την περίοδο 2010 – 2013 και διαμόρφωσαν άλλες πολιτικές. Το πολιτικό τους δυναμικό πρέπει να αποκτήσει καλύτερες και πιο αξιόπιστες διόδους στο αστικό κράτος. Τα κόμματα που κυβερνάνε σε Ουγγαρία – Ιταλία – Ολλανδία – Ουκρανία αποτελούν υπόδειγμα για το μέλλον. Η ΕΕ έτσι κι αλλιώς έχει ενσωματώσει πλήρως την ακροδεξιά ατζέντα του ρατσισμού και του εθνικισμού. Αλλά αυτό δεν είναι πρωτόγνωρο. Μια χαρά «δημοκρατίες» ήταν αυτές που οργάνωσαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Φασισμός και κομμουνισμός
Η εμφάνιση ανοιχτών φασιστικών κινημάτων στην Ευρώπη θα εξαρτηθεί από την επιτυχία του αστικού κοινοβουλευτισμού. Αν η αστική δημοκρατία κινδυνεύσει ταυτόχρονα από εθνική αστική ήττα αλλά και από την επανεμφάνιση της προοπτικής της αριστεράς στην εξουσία, τότε είναι πιθανό να εμφανιστούν ξανά φασιστικά κινήματα.
Η αστική προπαγάνδα διακηρύσσει πως ο κομμουνισμός και η βία της αριστεράς διογκώνει το φασισμό. Οι ρεφορμιστές αποκηρύσσουν την εργατική, ταξική βία γιατί τάχα η βία είναι φασιστικό και μόνο εργαλείο. Εμείς ως κομμουνιστές λέμε πως υπάρχουν δύο μόνο τρόποι για να μην υπάρξει φασιστικό κίνημα: ο πρώτος είναι συνθηκολόγηση και εξαφάνιση της αριστεράς. Αν συνταχθούμε γύρω από το κράτος, η αστική τάξη θα αισθάνεται ασφαλής και δεν θα καταφεύγει σε εσωτερική τρομοκρατία. Όμως εμείς προτάσσουμε τον δεύτερο τρόπο: να χρησιμοποιήσουμε όλη την πολιτική εμπειρία μετά το 2010 και να μην δώσουμε κανένα περιθώριο ανασύνταξης των ναζί.
Η αντιφασιστική νίκη στην Ελλάδα αποτελεί δρόμο για όλη την Ευρώπη. Οι αγωνιώδεις προσπάθειες της ΝΔ να εμφανίσει ακροδεξιό κόμμα θα συντριφτούν. Οι καρικατούρες του Βελόπουλου θα έχουν την τύχη των «Σπαρτιατών» και της «Νίκης». Δεν τσιμπάμε, δεν εφησυχαζόμαστε. Όποτε κι αν εμφανίσουν Τάγματα Εφόδου θα τα εξαφανίσουμε από την πρώτη κιόλας στιγμή.